(Prologus Eucherii) Sanctorum passionem martirum, qui locum Agaunensium glorioso

sanguine illustrant, pro honore gestorum stilo, licet brevi, prout facundia tamen spiritu sancto ministrante dictavit explicabimus, ea utique fide, quo ad nos martirii eorum ordo pervenit. Nam per succedentium relationem ac rei geste memoriam necessariam ad nos usque perductam, ut a maioribus accepimus, posteris fide plena relinquimus. Nunc iam ipsam beatissime passionis causam loquamur.

Explicit prologus, incipit passio

(1) Dioclecianus, quondam Romane rei publice princeps, cum ad imperium tocius orbis fuisset electus omnesque provincias turbari quorundam presumptione perspiceret, ad consorcium imperii vel laboris olim sibi commilitonem Herculium Maximianum Cesarem fecit eumque contra Amandum et Elianum, qui in Bagaudarum regione presumptione servili arma commoverant, ad Galliam destinavit. Cui ad supplementum exercitus legionem Thebeam ex orientalibus militibus ire precepit. Que legio sex milia sexcentos sexaginta sex viros validos animis et instructos armis antiquorum Romanorum habebat exemplo. Hii igitur milites Christiane religionis ritum orientali traditione susceperant ab Iherosolimitane urbis epo fideique sacre virtutem armis omnibus preponebant. Ad urbem quippe Romam itinere attingentes eandem Christianitatis fidem, quam acceperant, apud beatum Marcellinum, predicte Romane urbis pontificem, confirmarunt, ut ante gladio interirent quam sacram fidem Christi, quam acceperant, violarent. Recepti igitur a Diocleciano Cesare iubentur, ut post Maximianum collegam itinere, quo ceperant, Gallias tenderent.

(2) Maximianus Cesar, usu quidem milicie bellis aptus sed ydolorum specialis cultor, ferus animo, avaricia crudelis, libidini deditus ceterisque viciis obsessus severitatem imperatoriam nimia crudelitate polluerat. In Galliam properans ad Alpium Appenninarum aditum venit. Transmeantibus iter Alpium post arduam et horridam viam subito equalis loci campestris occurrit grata planicies. Quo in loco oppidum factum est, quod Octodorus nomen accepit, circa quod irrigua fluminibus prata aut agrorum fertilis cultura porrigitur. Precipue deinde Rohdani fluminis cursus offertur. Transcensis igitur Alpibus Maximianus Cesar Octodorum venit, ibique sacrificaturus ydolis suis convenire exercitum iussit atroci proposita iussione, ut per aras demonibus consecratas iurarent coequalibus sibi animis contra Bagaudarum turbas esse pugnandum, christianos vero velut inimicos diis suis ab omnibus persequendos. Quod ubi primum pervenit ad noticiam Thebaide legionis preteriens Octodorense oppidum ad locum, cui Agauno nomen est, celeriter properavit, ut octo milium spacio ab Octodoro separata necessitatem committendi sacrilegii preteriret. Quo in loco ita vastis rupibus Rohdani fluminis cursus artatur, ut commeandi facultate subtracta constratis pontibus viam fieri itineris necessitas imperaret. Undique tamen imminentibus saxis parvus quidem sed amenus irriguis fontibus campus includitur, ubi fessi milites legionis Thebee post laborem tanti itineris resederant. O quanta reverencia excolendus est locus ipse, in quo tot pro Christo martirum milia ferro cesa (lacuna) puniuntur.

(3) Maximianus Cesar, dum ad sacramenta superius memorata cunctos in exercitu suo cogeret, agnovit pretergressam, ut diximus, legionem. Subito iracundie furore repletus satellites mittit, ut hi legionem ad sacramentorum suorum sacrilegia revocarent. Erat in eadem legione primicerius Mauricius et signifer Exuperius et Candidus senator, qui ita commilitonibus suis preerant, ut amore pocius divinitatis quam terrore militari obedienda preciperent. Viri in rebus bellicis strenui et virtute nobiles, sed fide in deo nobiliores. Erga imperatorem fortitudine, erga Christum devotione certabant. Evvangelici precepti sub armis custodes reddebant que dei erant deo, et que Cesaris Cesari restituebant. Requirunt itaque quid Maximianus Cesar ira dictante mandasset. Dictum ab his est, quod Cesar iusserat, milites omnes inmolasse hostias, libasse sacrificia et fanatici ordinis sacramenta prebuisse, iubere Cesarem ut legio festinanter revertens ad commilitonum se prepararet exemplum. Tunc hi qui preerant legioni miti affatu dederunt responsum, ob hoc se transgressos Octodorum, quia iam fama ad eos sacrificiorum ordine pervenisset, fas sibi visum esse, ne demonum aris Christiani contaminari viderentur. Deum vivum colere et traditam orientali more religionem usque ad diem vite ultimum perhenniter custodire, ad bellorum usum paratam legionem esse virtutem, ad committenda vero sacrilegia, sicut Cesar precepit, Octodorum non redire.

(4) Reversus itaque satelles nunciat obstinatos esse animos legionis nec velle preceptis imperatoriis obedire. Tunc Maximianus Cesar iracundie nimietate succensus ad hanc vocem subito furore prosilivit dicens: "Ergo milites mei imperatoria precepta et sacrorum meorum ordinem spernunt! Sanciendum erat vindicta publica eciam si tantum maiestatem regiam contemnere voluissent; iungitur despectui meo celestis iniuria et mecum pariter religio Romana contempnitur. Sentiat contumax miles me non solum michi sed eciam diis meis dare posse vindictam; iam [nunc] fidissimorum meorum turba festinet, decimum quemque morti funesta sors prebeat, discant equali nece quos ordo premiserit moriendi, qualiter Maximianus vel sibi vel diis suis hac severitate dederit ultionem!"

(5) Post hanc vocem apparitoris iussio infausta porrigitur, ad legionem velociter properatur, crudelia precepta reserantur. Traduntur neci quos ordo reperit numerandi, leti percussoribus cervices prebent solaque inter eos erat de gloriose mortis occupatione contentio. Perfecto itaque scelere ut Octodorum legio redeat iubetur. Tunc Mauricius primicerius paululum a satellitibus regis segregatus convocat legionem et hac oratione sanctiores alloquitur: "Gratulor virtuti vestre, commilitones optimi, quod amore religionis nullam vobis Cesaris preceptum attulit formidinem. Gaudentibus quodam modo animis tradi ad necem gloriosos commilitones vestros vidistis, quibus timui ne quisquam, quod armatis facile est specie defensionis, beatissimis funeribus manus obviam afferre temptaret! Iam mihi ad huius rei interdictum Christi nostri parabatur exemplum, qui exemptum vagina apostoli gladium proprie vocis iussione recondidit, docens maiorem armis omnibus Christiane confidencie esse virtutem. Hic deus Christus plane mentes vestras manusque prohibuit, ne quisquam divino operi mortalibus dextris obstitisset. Quin immo cepti operis fidem perhenni religione complerent! Hactenus exempla sacris inserta codicibus legebamus; iam nunc per nosmet ipsos quo sequi debeamus aspeximus. Ecce vallatus sum commilitonum meorum corporibus, quos de latere meo funestus satelles abstraxit, aspersus sum cruore sanctorum et sanguinis reliquias vestibus meis porto et dubito eorum sequi necem, quorum gratulans admiror exemplum? Et vacat cogitare, quis imperator iubeat, qui sorte [mihi] mortalitatis equalis est. Si aliquid habere virium imperatoria precepta potuissent, circa beatissimorum trium puerorum corpora regis Persarum valuisset incendium nec contemnens ora leonum lacu clausus evadere potuisset propheta. Sacramenta olim dedisse nos memini quod contemptu lucis istius et desperatione vite defensare rem publicam deberemus; iam tunc promisi mei corporis vilitatem et spopondi hanc imperatoribus fidem nec tamen michi ullus tunc celestia regna promittebat. Quid Christo spondente faciendum est, si hoc potuimus milicie devotione promittere? Quin immo, fortissimi commilitones, olim devotas animas subdamus preciosissime passioni, sit nobis virilis animus, fides inviolata permaneat! Iam cerno ante tribunal Christi stantes eos, quos neci paulo ante satelles regius deputavit; illa vera gloria est, que eternitatem beatam vite huius brevitate mercatur. Equali omnes animo, una voce responsum satellitibus demus, id nuncia: "Milites quidem, Cesar, tui sumus, et ad defensionem rei publice Romane arma suscepimus, nec unquam aut desertores bellorum aut proditores [milicie] fuimus aut ignave formidinis meruimus subire flagicium. Tuis eciam obtemperaremus preceptis nisi instituti legibus christianis demonum cultus et aras semper pollutas sanguine vitaremus. Comperimus precepisse te, aut sacrilegiis pollui Christianos aut dedenis interfectis nos velle terreri. Non inquiras longius latitantes, nos omnes Christianos esse cognosce; habebis potestati tue subdita omnium corpora, auctorem vero suum respicientes Christum animas non tenebis." Hec vir sanctus dixerat, legionis probat assensio et Cesari per satellites nunciatur.

(6) Presenti precipit iussione, ut iterum decimum renovate crudelitatis ordo consumeret. Post hanc vocem ad legionem velociter properatur, crudelia precepta peraguntur, reliqui vero ut Octodorum redeant iubentur. Tunc Exuperius, quem ante principem vel campiductorem [superius] memoravi, correptis legionis sue signis hac circumstantes oratione confirmat: "Tenere me, conmilitones optimi, secularium quidem bellorum signa perspicitis, sed non ad hec arma provoco, non ad hec bella animos vestros virtutemque cohortor; aliud nobis genus eligendum est preliorum, non per hos gladios potestis ad regna celestia properare. Robur nobis opus est animorum; invicta defensio, fidem, quam deo promisimus, in ultimis custodire. Iam de commilitonum nostrorum gloria, ea que divino cernebat obtutu, gloriosus vir Mauricius est locutus, ego vobis victoriam plenam, si Christo creditis, repromitto. Proiciant dextre nostre arma ista cum signis militaribus, prestabit hoc Christus, ut mox in ipso celesti, sicut promittitur, regno alia vobis Exuperium vestrum videatis signa monstrare. Vadat quin immo funestus satelles et hec truculento regi nunciet: "Milites sumus, imperator, tui, sed tamen servitutem liberi confitemur dei. Tibi miliciam debemus, illi innocentiam. A te stipendium laboris accepimus, ab illo vite exordium sumpsimus. Sequi imperatorem in hoc nequaquam possumus, ut actorem nostrum negemus deum, auctorem velis nolis tuum. Non nos adversum te, imperator, armavit ipsa, que fortis est in periculis, desperatio. Tenemus arma et non resistimus, quia mori magis quam occidere volumus, et innocentes interire quam noxii vivere preoptamus. Si quid in nos ultra statueris, igni, tormento, ferro subici parati sumus. Christiani sumus, persequi Christianos non possumus. Inexuperabiles legionis istius animos agnosce; tela proicimus; exarmatas quidem dexteras satelles tuus, armatum fide catholica pectus inveniet. Occide, prosterne, secandas gladiis percussoribus cervices prebemus intrepidi; hec nobis iocundiora sunt, dummodo quia te cum sacrilegiis tuis contemnimus, ad regna iam nunc celestia properemus." Flagrabat enim iam tunc in beatissimis martiribus viris martirii gloriosus ardor. Hec mandata legionis remeans ad Maximianum Cesarem satelles nunciat.

(7) At ille, quasi nichil iteratim fuisset scelus perpetratum, ire propere exercitum iubet et circumfundi imperat legionem nullumque de tanto sanctorum exercitu precipit relinqui. Ventum est itaque et circumsistit beatam legionem turba carnificum, omnis etas sine discretione perimitur lanianturque beata corpora et devotas deo animas fideli mortis professione commendant. Operta est terra illic procumbentibus in morte corporibus iustorum, fluxeruntque preciosi sanguinis rivi. Que inquam rabies absque bello tantam humanorum corporum stragem dedit, [que feritas ex sententia sua tot simul perire vel reos ferire iussit. Ne iussi punirentur multitudo non obtinuit, cum inultum esse soleat quod multitudo delinquit. Hac igitur crudelitate immanissimi tyranni confectus est sanctorum populus,] qui contempserunt rem presentium ob spem futurorum. Sic interfecta est illa plane angelica legio, que ut credimus cum illis iam angelorum legionibus iam collaudant deum in celis. Peracta tandem cede in omnes sanctorum percussores preda dividitur. Nanque Maximianus facultatem dederat, ut quisquis legionis illius militem iugulasset, interempti spoliis uteretur. Divisa igitur omnium preda ad vescendum epulandumque victrix turba consedit.

(8) Interea veteranus quidem ultime etatis senio fatigatus, nomine Victor, qui nec legionis eius fuit neque miles ad contaminatum cedibus locum itineris necessitate deductus est. Dum ad epulas pro etatis veneratione ab omnibus rogaretur, requirere cepit, quenam causa leticie esset, quod inter tot corpora interemptorum gaudentes exultantesque possent milites epulari. Dictum a quodam est, quod illa legio Christiane legis studio cerimonias Romanas cultumque numinum pariter cum imperatoriis iussionibus contempnere voluisset dataque neci esset, ut discipline militaris ordo traditus severius teneretur. Tunc Victor ab alto gemitum trahens graviterque suspirans detestatus convivas detestatusque et convivium exclamat: "Heu me, qui per tot annorum milia ad hanc [infelicem ętatem perveni et in hac] legionem militare non merui; ut bene inter tales gloriose mortis honore donatus finem vite invenire potuissem! Saltem si commilito indignus eram vel me ante acte hore viandi necessitas detulisset, ut senilis pectoris cruor tantorum virorum victimis misceretur, obtuleram corpus hoc neci, dummodo tante laudis consorcio non carerem." Talia dicentem profanorum turba vallavit, que utrum Christianus esset respondere minaciter iubet.

(9) At ille, paululum oculos ad celum erigens, tali percunctantibus sermone respondit: "Longus me vivendi usus ad hanc, quam videtis, perduxit etatem. Quecumque in hoc mundo aguntur aut studium reperit aut rerum volubilitas agit aut varius semper casus infestat; quodcumque volumus, optamus, scimus et cupimus, totus mundus caligine submersus tenebris circumfluentibus latet, nisi nobis aut viam Christus ostenderit aut lumen [Christus] effulserit. Quod ego fideli mente perpendens, utinam ultimo contester affatu! Quod si me ad tempus paulo ante trucidate legionis itineris necessitas detulisset, conviviis vel epulis vestris horum funerum consortium pretulissem. Sed eciam nunc prestabit hoc Christus, ut Christianum me vel [post] professionem meam transire ulterius per beata funera non sinatis." Hec eum loquentem subito percussoris obtruncat insania. Ita vir sanctus celeri confessione et consortium meruit ceterorum martirum et in eodem loco sicut morte ita est honore coniunctus.

(13) Hec nobis tantum de numerosa ista multitudine martirum comperta sunt nomina, beatissimorum Mauricii, Exsuperii, Candidi, Innocentii atque Victoris; cetera vero nomina nobis quidem incognita sed in libro vite sunt scripta.

(14) Nam ex eadem legione fuisse dicuntur eciam [illi martyres] Ursus et Victor, quos Salodoro passos fama confirmat. Salodorum vero castrum est super Arola flumine, non longe a Reno positum.

(15) Nec illud silendum, quod (?) deinde Maximianus progressus exitum consecutus est. Cum dispositis insidiis genero suo Constantino, tunc regnum tenente, [mortem] moliretur, deprehensus dolo illius apud Massiliam captus nec post multa strangulatus [teterrimoque hoc supplicio affectus] impiam vitam digna morte finivit.

(16) At vero beatissimorum martirum corpora post multos passionis annos sancto Theodoro, illius loci epo, revelata traduntur. In quorum honore cum instrueretur ecclesia, que vaste tunc magnitudinis erat adiuncta rupi uno tantum latere adclinis iacebat, nunc iubente meritis preclaro Ambrosio, loci illius abbate, denuo edificata reclinis esse dinoscitur.

(20) Neque enim hoc obmittendum est, quod per longum temporis tractum beati Innocencii martyris membra Rohdanus revelavit. Iugi enim illuvie vicinum in se cespitem vergens religiosa quadam soli pernicie ad sepulturam martiris famulatrix unda pervenit. Prolatas namque reliquias leniter lambens non ideo a sinu terre protulit ut in gurgitis sui procellam demergeret, sed ob gloriosam devotionem [intra] ambitum basilice ceterisque martiribus sepulturam preciperet sociari. Cuius translationis a sancte recordationis Domiciano Genevense et Grato Agustane urbis vel Prothasio, tunc temporis illius loci epis, celebratam recolentes cotidiana devotione et laudibus frequentamus.

[Tecla]