(1) Tempore illo Dioclitianus, quondam Rome rei publice princeps, cum ad imperium totius orbis fuisset electus omnesque provincias turbari quorumdam presumpsione perspiceret, ad consortium imperii vel laboris olim sibi commilitonem Herculium Maximianum Cesarem fecit eumque contra Amandum et Eliodorum, qui in Bagaudarum nomen presumpsione servili arma commoverant, ad Gallias destinavit. Cui ad supplementum exercitus legionem Thebeam ex orientalibus militibus dedit. Que legio sex milia sexcentos ac sexaginta sex viros validos animis et instructos armis antiquorum Romanorum habebat exemplo. Hii igitur milites Christiane religionis ritum orientali traditione susceperant a Iherosolimitane urbis epo, fidemque sacram virtuti et armis omnibus preponebant. Ad urbem quippe Romanam itinere attingentes eandem Christianitatis fidem, quam acceperant, apud beatum Marcellinum, predicte Romane urbis pontificem, confirmaverant, ut ante gladio interirent quam sacram fidem Christi, quam acceperant, violarent. Recepti igitur a Dioclitiano Cesare iubentur, ut post Maximianum collegam itinere, quo ceperant, Gallias tenderent.

(2) Maximianus Cesar, usu quidem militie bellis aptus sed ydolorum precipuus cultor, ferus animo, avaritie anxius,opere crudelis, libidine deditus ceterisque vitiis obsessus potestatem imperialem polluerat. Qui in Galliam properans ad Alpium Appenninarum aditum venit. Transmeantibus iter Alpium post arduam et horridam viam subito equalis loci campestris occurrit grata planities. Quo in loco oppidum factum est, quod Octodori nomen accepit, circa quod aut irrigua fluminibus prata aut agrorum fertilis cultura porrigitur, [praecipue] deinde Rodani fluminis cursus offertur, qui more suo leniter fluens regionis ipsius gratiam propria amenitate commendat. Transcensis igitur Alpibus Maximianus Cesar Octodorum venit ibique sacrificaturus ydolis suis convenire exercitum iussit atroci proposita iussione ut per aras demonibus consecratas iurarent equalibus sibi animis contra Bagaudarum turbas esse pugnandum, christianosque velut inimicos diis suis ab omnibus persequendos. Quod ubi primum pervenit ad noticiam Thebaide legionis preteriens Octodorum oppidum ad locum, cui Agaunum nomen est, celeriter properavit, ut duodecim milium spacio ab Octodoro separata necessitatem committendi sacrilegii preteriret. Agaunum accole interpretatione Gallici sermonis saxum dicunt. Quo in loco ita vastis rupibus Rodani fluminis cursus artatur, ut commeandi facultate subtracta constratis rupibus pontibus viam fieri itineris necessitas imperaret, undique tamen inminentibus saxis parvus quidem sed amenus irriguis fontibus campus includitur, ubi fessi milites legionis Thebee post laborem tanti itineris resederunt. O quanta reverentia excolendus est sacer locus ille, in quo tot pro Christo martirum milia ferro Cesaris puniuntur!

(3) Maximianus Cesar, dum ad sacramenta superius memorata cunctos in exercitu suo cogeret, agnovit pretergressam, ut diximus, legionem. Subito iracundie furore completus satellites mittit, uti legionem ad sacramentorum suorum sacrilegia revocarent.

Erat autem in eadem legione primicerius Mauricius et signifer Exsuperius et Candidus senator, qui ita commilitonibus suis preerant, ut amore potius equalitatis quam terrore militari obedienda preciperent, viri in rebus bellicis strenui et virtute nobiles, sed fide in deo nobiliores. Erga imperatorem fortitudine, erga Christum devotione certabant. Evvangelici praecepti sub armis custodes reddebant que dei erant deo, et que Cesaris Cesari restituebant. Requirunt itaque quid Maximianus Cesar ira dictante mandasset. Dictum ab his est, quos Cesar miserat milites omnes immolasse hostias, libasse sacrificia et sacramenta fanatici ordinis prebuisse, iubere Cesarem, ut legio festinanter revertens commilitonum pareret exemplo. Tunc hii qui preerant legioni miti affatu dedere responsum, pretergressos se Octodorum, quia iam fama ad eos sacrificiorum ordinem detulisset, fas sibi visum esse, ne demonum aras christianorum videret obtutus; esse sibi in animo deum vivum colere, traditam orientali more religionem usque ad diem vite perhenniter custodire, ad bellorum usum paratam legionis esse virtutem, ad committenda vero sacrilegia, sicut Cesar precipit, Octodorum non redire.

(4) Reversus itaque satelles nuntiat obstinatos esse animos legionis nec velle preceptis imperatoris obedire. Tunc Maximianus Cesar iracundie nimietate succensus ad hanc vocem subito furore prosilivit: "Ergone milites mei imperatoria precepta et sacrorum meorum ordinem spernunt! Sanctiendum erat vindicta publica etiam si tantum maiestatem regiam contempnere voluissent; iungitur despectui meo celestis iniuria et mecum pariter religio Romana contempnitur. Sentiat contumax miles me non solum michi sed etiam numinibus meis dare posse vindictam; iam nunc fidissimorum meorum turba festinet, decimum quemque morti funesta sors prebeat, discant equalium nece quos ordo premiserit moriendi, qualiter Maximianus vel sibi vel numinibus suis hac severitate dederit ultionem!"

(5) Post hanc vocem parituris iussio infausta porrigitur, ad legionem velociter properatur, crudelia precepta reserantur. Traduntur neci quos ordo repperit numerantis, leti percussoribus cervices prebent solaque inter eos est de gloriose mortis occupatione contentio. Perfecto itaque scelere ut Octodorum legio redeat iubetur. Tunc Mauricius primicerius paululum a satellitibus regiis segregatus convocat legionem et hac oratione sanctiores alloquitur: "Gratulor virtuti vestre, commilitones optimi, quod amore religionis nullam vobis Cesaris precepta attulere formidinem; gaudentibus quodammodo animis tradi ad necem gloriosam commilitones vestros vidistis. Quam timui ne quisquam, quod armatis facile est, specie defensionis, beatissimis funeribus manus obvias afferre temptaret! Iam michi ad huius rei interdictum Christi nostri parabatur exemplum, qui exemptum vagina apostoli gladium proprie vocis iussione recondidit, docens maiorem armis omnibus Christiane confidentie esse virtutem. Hic deus Christus plane mentes vestras manusque prohibuit, ne quisquam divino operi mortalibus dextris obviaret. Quin immo cepti operis finem perhenni religione complete! Actenus exempla sacris inserta codicibus legebamus; iam nunc per nosmet ipsos quos sequi deberemus aspeximus. Ecce vallatus sum commilitonum meorum corporibus, quos de latere meo funestus satelles eripuit, aspersus sum cruore sanctorum et sacri sanguinis reliquias vestibus meis porto et dubito eorum sequi necem, quorum gratulans ammiror exemplum? Et vacat cogitare quid imperator iubeat, qui sorte michi mortalitatis equalis est. Si habere aliquid virium imperatoria precepta potuissent, circa beatissimorum puerorum corpora regis Persarum valuisset incendium nec contempnere leonum rictus lacu clausus propheta potuisset. Sacramenta olim dedisse nos memini quod contemptu loci istius et desperatione vite defensare rem publicam deberemus; iam tunc promisi mei corporis vilitatem et spopondi hanc imperatoribus fidem nec tamen michi ullus tunc celestia regna promittebat. Quid Christo spondente faciendum est, si hoc potuimus militie devotioni promittere? Quin immo, fortissimi commilitones, olim devotas animas subdamus preciosissime passioni. Sit nobis virilis animus, fides inviolata permaneat! Iam cerno ante tribunal Christi stantes eos quos neci paulo ante satelles regius deputavit; illa vera gloria est, que eternitatem beatam vite huius brevitate mercatur. Equali omnes animo, una voce responsum satellitibus demus, id nuntia: "Milites quidem tui, Cesar, sumus et ad defensionem rei publice Romana arma suscepimus nec unquam aut desertores bellorum aut proditores milicie fuimus aut ignavie formidinis meruimus subire flagitium. Tuis etiam obtemperaremus preceptis nisi instituti legibus christianis demonum cultus et aras semper pollutas sanguine vitaremus. Comperimus praecepisse te, [ut] aut sacrilegiis polluere Christianos aut dedenis interfectis nos velis terrere. Non inquiras longius latitantes, nos omnes Christianos esse cognosce; habebis potestati tue subdita omnium corpora, auctorem vero suum respicientes Christum animas non tenebis." Hec sicut vir sanctus dixerat, legionis probatur assensio et Cesari per satellites nuntiat.

(6) Inclementi itaque precepit iussione, ut iterum decimum renovate crudelitatis ordo consumeret. Post hanc vocem ad legionem velociter properatur, crudelia praecepta peraguntur, reliquis [vero] ut Octodorum redeant iubetur. Tunc Exsuperius, quem [ante] principem vel campidoctorem superius memoravi, correptis legionis sue signis hac circumstantes oratione confirmat: "Tenere me, commilitones optimi, secularium quidem bellorum signa perspicitis, sed non ad hec [bella provoco, non ad haec] bella animos vestros virtutemque compello; aliud nobis genus eligendum est prelii, non per hos enim gladios potest ad regna celestia properari. Robur enim nobis est opus animorum; invicta defensio est fidem quam deo promisimus, in ultimis custodire. Iam de comilitonum nostrorum gloria, ea que divino cernebat obtutu, gloriosus vir Mauricius est locutus, ego vobis victoriam plenam, si Christum creditis, repromitto. Proiciant dextere nostre arma ista cum signis militaribus, prestabit hoc Christus, ut mox in ipso celesti, sicut promittitur, regno alia vobis Exsuperium vestrum videatis signa monstrare. Vadat quin immo funestus satelles et hec truculento regi nuntiet: "Milites sumus, imperator, tui, sed tamen servitutem liberi confitemur dei. Tibi militiam debemus, illi innocentiam. A te stipendium laboris accepimus, ab illo vite exordium sumpsimus. Sequi imperatorem in hoc nequaquam possumus, ut auctorem nostrum negemus deum, auctorem velis nolis et tuum. Non nos adversum te, imperator, armavit ipsa, que fortissima est in periculis, desperatio. Tenemus arma et non resistimus, quia mori magis quam occidere volumus, et innocentes interire, quam noxii vivere preoptamus. Si quid in nos ultra statueris, igni tormento ferro subici parati sumus. Christiani sumus, persequi Christianos non possumus. Inexuperabiles legionis istius animos Cesar agnosce; tela proicimus; exarmatas quidem dexteras satelles tuus, sed armatum fide catholica pectus inveniet. Occide, prosterne, resecandas gladiis percussoribus cervices prebemus intrepidi; hec nobis iocundiora sunt, dummodo quod te cum sacrilegiis tuis contempnimus, ad regna iam nunc celestia properantes." Flagrabat enim iam tunc in beatissimis martirii viris gloriosus ardor. Hec mandata legionis remeans ad Maximianum Cesarem satelles nuntiat.

(7) At ille, quasi nichil iterato fuisset scelere perpetratum, ire propere exercitum iubet et circumfundi imperat legionem nullumque de tanto sanctorum exercitu praecepit derelinqui. Ventum itaque est, circumsistit beatam legionem turba carnificum, omnis etas sine discretione perimitur lanianturque beata corpora et devotas deo animas fideli mortis professione commendant. Operta est terra illic procumbentibus in morte corporibus iustorum, fluxeruntque preciosi sanguinis rivi. Que unquam [rabies] absque bello tantam humanorum corporum stragem dedit, que [feritas ex sententia sua tot simul perire vel reos iussit! Ne iusti punirentur multitudo non obtinuit, cum inultum esse soleat quod multitudo delinquit. Hac igitur crudelitate immanissimi tyranni confectus est ille sanctorum populus, qui] contempsit rem presentium ob spem futurorum. Sic interfecta est illa plane evvangelica legio, que ut credimus cum illis angelorum legionibus iam conlaudant [semper] deum in celis. Peracta tandem cede inter omnes sanctorum percussores preda dividitur. Namque Maximianus facultatem dederat, ut, [si] quisque legionis illius militem iugulasset, interempti spoliis uteretur. Divisa igitur omnium preda ad vescendum epulandumque vitrix turba consedit,

(8) cum interea veteranus quidam ultime etatis senex fatigatus, nomine Victor, ad contaminatum cedibus locum itineris necessitate deductus est. Dum autem ad epulas pro etatis veneratione ab omnibus rogaretur, requirere cepit, quenam esset causa leticie, quod inter tot corpora interemptorum gaudentes exultantesque possint milites epulari. Dictum a quodam est, quod legio Christiane legis studio ceremonias Romanas cultumque numinum pariter cum imperatoriis iussionibus contempnere voluissent dataque neci esset, ut discipline militaris traditus ordo severius teneretur. Tunc Victor alte gemitum trahens graviterque suspirans detestatus convivas detestatusque et convivium exclamat: "Heu me qui per tot annorum miliciam ad hanc infelicem etatem veni et in hac legione militare non merui; quam bene inter tales gloriose mortis honore donatos finem vite invenire potuissem! Saltim si commilito indignus eram vel me ante actas horas viandi necessitas detulisset, ut senilis pectoris cruor tantorum virorum victimis misceretur, obtuleram corpus hoc neci, dummodo tante laudis consortio non carerem." Talia dicentem prophanorum statim turba vallavit, que utrum Christianus esset respondere minaciter iubet.

(9) At ille, paululum oculos ad celum erigens, tali percunctantibus sermone respondit: "Longus me vivendi usus ad hanc, quam videtis, perduxit etatem. Quecumque in hoc mundo aguntur aut studium repperit aut rerum volubilitas agit aut varius semper casus infestat; quodcumque volumus, optamus, scimus aut cupimus, totum mundum caligine submersum tenebris circumfluentibus latet, nisi nobis aut viam Christus ostenderit aut lumen Christus effulserit. Quod ego fideli mente perpendens utinam ultimo contester affectu! Quod si me ad tempus paulo ante trucidate legionis itineris necessitas detulisset, conviviis vel epulis vestris horum funerum consortium praetulissem. Sed eciam nunc praestabit Christus, ut Christianum me vel post professionem meam transire ulterius per beata funera non sinatis." Haec eo loquente subito eum percussoris obtruncat insania, homicida interficit cum furore. Ita vir sanctus consortium sanctorum celeri confessione et consortium sanctorum promeruit, et ceteris martiribus in eo loco sicut morte ita est honore coniunctus.

(13) Hec nobis tantum de numerosa ista multitudine martirum comperta sunt nomina, id est beatissimorum Mauricii, Exsuperii, Candidi, Innocentii atque Victoris; cetera vero nomina nobis quidem incognita, sed in libro vite sunt scripta.

(14) Nam et ex eadem legione fuisse dicuntur etiam illi martires Ursus et Victor, quos Salodori passos fama confirmat. Salodorum vero castrum est super Arola flumen, non longe a Reno positum.

(15) Neque illud silendum, quis inde Maximianum trucem tirannum progressum exitus consecutus est. Cum dispositis insidiis genero suo Constantino, secum regnum tenenti, mortem moliretur, deprehenso dolo illius apud Massiliam captus est nec post multum strangulatus impiam vitam digna morte finivit.

(16) At vero beatissimorum Agaunensium martirum corpora post multos passionis annos sancto Theodoro illius loci epo revelata traduntur, cum exstrueretur in honore eorum basilica, que vaste tunc adiuncta rupi uno tantum latere adclinis iacebat, sed nunc iubente preclari meriti Ambrosio, loci illius abbate, denuo edificata reclinis esse dinoscitur.

(20) Neque enim pretermittendum est, quod post longum temporis tractum beati Innocentii martyris membra Roddanus revelavit. Iugi enim illuvie vicinum in se cespitem vergens religiosa quadam soli pernicie ad sepulturam martyris famulatrix unda pervenit. Prolatas namque reliquias leniter lambens non ideo a sinu terre protulit, ut in gurgitis sui procellam demergeret, sed ob gloriosam devotionem intra ambitum basilice ceterisque martyribus sepultura preciperet sociari. Cuius translationem a sancte recordationis Domitiano Genevensi et Grato Augustane urbis vel Protasio, tunc temporis illius loci epis, celebratam recolentes cotidiana devotione et laudibus frequentamus.

Quid miraculi tunc apparuerit, nequaquam tacendum putavi:

(17) Accidit inter reliquos artifices, qui convenisse ad hoc opus videbantur, quidam esset aurifex, quem adhuc gentilem esse constaret. Hic cum dominico die, quo ceteri ad expetenda diei eius festa abcesserant, in eadem domo, in qua artem cogebat, solus substitisset, in illo secreto subito mane ab astantibus sanctis hic idem aurifex rapitur atque ad penam vel ad supplicia distenditur. Et visibiliter turbam martyrum cernens verberatus etiam increpatur, quod vel die dominico ecclesie solus deesset vel illud opus suscipere gentilis auderet. Quod dei misericordia a sanctis factum constitit, ut aurifex ille consternatus et territus salutare sibi nomen poposceret, statimque Christianus effectus est.

(18) Neque illud in sanctorum miraculis pretermittam, quod per eadem loca omnibus notum est: Mater familias Quintini, egregii atque honorati viri, cum ita paralisi fuisset obstricta, ut etiam pedum usus negaretur, a viro suo ut illuc per multum itineris spacium deferretur poposcit. Quo cum pervenisset, sanctorum martirum basilica famulantium manibus illata pedibus ad diversorium rediit ac sanitati de premortuis restituta membris miraculum suum ipsa circumtulit.

(19) Hec duo tantum miracula passioni sanctorum inserenda credidi. Ceterum [satis] multa sunt, que vel in purgatione demonum vel instauratione claudorum aut sanitate febrium ceterisque infirmitatibus cotidie illic per servos suos virtus domini operatur. Que multa narrarentur, si per singula scriberentur. Tamen fidelium cordibus absque lectione cognita esse noscuntur, que, quanta et qualia miracula illic per sanctos suos ad honorem nominis sui dominus operari non desinit. Pro eo ipso die noctuque psalmorum hymnorumque decantatio non desistit, que iubente sancto et preclaro Christi martyre, beato Sigismundo rege, est instituta et hic usque hodie deo protegente est conservata. Et propterea illic degentes mente et ore deo debitas incessanter laudes reboant, cui est honor et gloria in secula seculorum. Amen.

Explicit passio sanctorum Thebeorum...