(1) Diocletianus, quondam Romane rei publice princeps, cum ad imperium totius orbis fuisset electus omnesque provincias turbari quorumdam presumptione perspiceret, ad consortium imperii vel laboris olim sibi commilitonem Herculium Maximianum Cesarem fecit eumque contra Amandum et Elianum, qui in Bagaudarum nomen praesumptione servili arma commoverant, ad Gallias destinavit. Cui ad supplementum exercitus legionem Thebeorum ex orientalibus militibus dedit. Que legio sex milia sexcentos ac sexaginta viros validos animis et instructos armis antiquorum Romanorum habebat exemplo. Hii ergo milites Christiane religionis ritum orientali traditione susceperunt fidemque sacram virtuti et armis omnibus praeponebant.

(2) Maximianus Cesar, usu quidem militie bellis aptus sed ydolorum specialis cultor, ferus animo et qui severitatem imperatoriam nimia crudelitate pollueret. In Galliam properans ad Alpium Penninarum aditum venit. Transmeantibus iter Alpium post arduam et horridam viam subito equalis loci campestris occurrit grata planities. Quo in loco oppidum factum est, quod Octodori nomen accepit, circa quod aut irrigua fluminibus prata aut agrorum fertilis cultura porrigitur, precipue deinde Rodani fluminis cursus offertur, qui mole sua leniter fluens regionis ipsius gratiam propria amenitate commendat. Transcensis igitur Alpibus Maximianus Cesar Octodorum venit ibique sacrificaturus ydolis suis convenire exercitus iussit atroci proposita iussione ut per aras demonibus consecratas iurarent equalibus sibi animis contra Bagaudarum turbas esse pugnandum christianosque velut inimicos diis suis ab omnibus persequendos. Quod ubi primum pervenit ad noticiam Thebaide legionis preteriens Octodorum oppidum ad locum, cui Augauno nomen est, celeriter properavit, ut duodecim milium spatio ab Octodoro separata necessitatem committendi sacrilegii preteriret. Augaunum accole interpretatione Gallici sermonis saxum dicunt. Quo in loco ita vastis rupibus Rodani fluminis cursus artatur, ut commeandi facultate subtracta constratis pontibus viam fieri itineris necessitas imperaret. Undique tamen imminentibus saxis parvus quidem sed amenus irriguis fontibus campus includitur, ubi fessi milites legionis Thebee post laborem tanti itineris resederunt.

(3) Maximianus Cesar, dum ad sacramenta superius memorata cunctos in exercitu suo cogeret, agnovit praetergressam, ut diximus, legionem. Subito iracundie furore repletus satellites mittit, ut legionem ad sacramentorum suorum sacrilegia revocarent.

Erat in eadem legionem primicerius Mauritius et signifer Exuperius et Candidus senator, qui ita commilitonibus [suis] praeerant, ut amore potius equalibus quam terrore militari obedienda preciperent. Requirunt itaque quid Maximianus Cesar ira dictante mandasset. Dictum est ab hiis, quos Cesar miserat milites omnes ymmolasse hostias, libasse sacrificia et sacramenta fanatici ordinis praebuisse, iubere Cesarem, ut legio festinanter revertens commilitonum pareret exemplo. Tunc hii qui praeerant legioni miti affatu dedere responsum, praetergressos se Octodorum, quia iam fama ad eos sacrificiorum ordinem detulisset, fas sibi visum esse, ne demonum aras christianorum videret obtutus; esse sibi in animo deum vivum colere, traditam orientali more religionem usque ad diem vite perhenniter custodire, ad bellorum usum paratam legionis esse virtutem, ad committenda sacrilegia, sicut Cesar praecepit, Octodorum non redire.

(4) Reversi itaque satellites nuntiaverunt obstinatos esse animos legionis nec velle praeceptis imperatoris obedire. Tunc Maximianus Cesar iracundie nimietate succensus ad hanc vocem subito furore prosilivit: "Ergone milites mei imperatoria praecepta et sacrorum meorum ordinem spernunt! Sanctiendum erat vindicta publica etiam si tantum maiestatem regiam contempnere voluissent; iungitur despectui meo celestis iniuria et mecum pariter religio Romana contempnitur. Sentiat contumax miles me non solum michi sed etiam numinibus meis dare posse vindictam; iam nunc fidelissimorum meorum turba festinet, decimum quemque morti funesta sors prebeat, discant equalium nece quos ordo praemiserit moriendi, qualiter Maximianus vel sibi vel numinibus suis severitate hac dederit ultionem!"

(5) Post hanc vocem parituris iussio infausta porrigitur, ad legionem velociter properatur, crudelia praecepta reserantur. Traduntur neci quos ordo repperit numerandi, leti percussoribus cervices prebent solaque inter eos est de gloriose mortis occupatione contentio. Perfecto scelere ut Octodorum legio redeat iubetur. Tunc Mauritius primicerius paululum a satellitibus regis segregatus convocat legionem et hac oratione sancti oris alloquitur: "Gratulor virtuti vestre, commilitones optimi, quod amore religionis nullam vobis Cesaris praecepta attulere formidinem; gaudentibus quodam modo animis tradi ad necem gloriosam commilitones vestros vidistis. Quam timui ne quisquam, quod armatis facile est, specie defensionis, beatissimis funeribus manus obvias afferre temptaret! Iam michi ad huius rei interdictum Christi nostri parabatur exemplum, qui exemptum vagina apostoli gladium proprie vocis vocis iussione recondidit, docens maiorem armis omnibus Christiane confidentie esse virtutem. Hic deus Christus plane mentes manusque vestras prohibuit, ne quisquam divino operi mortalibus dextris obviaret. Quin immo cepti operis fidem perhenni religione complete! Hactenus exempla sacris inserta codicibus legebamus; iam nunc per nosmet ipsos quos sequi deberemus aspeximus. Ecce vallatus sum commilitonum meorum corporibus, quos de latere meo funestus satelles eripuit, aspersus sum cruore sanctorum et sacri sanguinis reliquias vestibus meis porto et dubito eorum sequi necem, quorum gratulans admiror exemplum? Et vacat cogitare quid imperator iubeat, qui sorte michi mortalitatis equalis est. Si habere aliquid virium imperatoria praecepta potuissent, et si quid circa beatissimorum puerorum corpora regis Persarum valuisset incendium nec contempnere leonum rugitus lacu clausus propheta potuisset. Sacramenta olim dedisse nos memini quod contemptu lucis istius et desperatione vite defensare rem publicam deberemus; iam tunc promisi mei corporis vilitatem et spopondi hanc imperatoribus fidem nec tamen michi ullus tunc regna celestia promittebat. Quid Christo spondente faciendum est, si hoc potuimus militie devotione promittere? Quin immo, fortissimi commilitones, olim devotas animas subdamus pretiosissime passioni, ut nobis virilis animus et fides inviolata permaneat! Iam cerno ante tribunal Christi stantes eos quos neci paulo ante satelles regius deputavit; illa vero gloria est, quae eternitatem beatam vite huius brevitate mercatur. Equali omnes animo, una voce responsum satellitibus demus [PA 5,21─24]: "Milites quidem sumus, imperator, tui, sed tamen servi, quod libere confitemur, dei. Tibi militiam debemus, illi innocentiam. A te stipendium laboris accipimus, ab illo vite exordium sumpsimus. Sequi imperatorem in hoc nequaquam possumus, ut auctorem negemus deum, utinam auctorem nostrum dominum, auctorem, velis esse, tuum. Si non tam funesta agere compellimur, ut hunc offendamus, tibi, ut hactenus fecimus, adhuc parebimus; sin aliter, illi parebimus potius quam tibi. Offerimus nostras in quemlibet hostem manus, quas sanguine innocentium cruentare nefas ducimus. Dextere iste pugnare adversos impios atque inimicos sciunt, laniare pios et cives nesciunt. Meminimus nos pro civibus potius quam adversus cives arma sumpsisse. Pugnavimus semper pro iustitia, pro pietate, pro innocentium salute. Hec fuerunt hactenus nobis pretia periculorum. Pugnavimus pro fide, quam quo pacto conservemus tibi, si hanc deo nostro non habemus? Iuravimus primum in sacramenta divina, iuravimus inde in sacramenta regia; nichil nobis de secundis credas necesse est, si priora perrumpimus. Christianos ad nos penam per nos requiri iubes; iam tibi ex hoc alii requirendi non sunt: habes nos hic confitentes deum patrem, auctorem omnium, et filium eius Jesum Christum, in quem credimus. Vidimus laborum periculorumque nostrorum sotios, nobis quoque eorum sanguine aspersis, trucidari ferro, et tamen sanctissimorum commilitonum mortes et fratrum funera non flevimus non doluimus, sed potius laudavimus et gaudio prosecuti sumus, quia digni habiti essent pati pro domino deo eorum. Non nos vel hec ultime vite necessitas in rebellionem coegit, non nos adversum te, imperator, armavit ipsa saltem, que fortissima est in periculis, desperatio. Tenemus ecce arma et non resistimus, quia mori quam occidere satis maluimus, et innocentes interire quam noxii vivere praeoptamus. Si quid in nos ultra statueris, si quid adhuc iusseris, si quid admoveris, ignes, tormenta, ferrum subire parati sumus. Christianos nos esse fatemur, persequi Christianos non possumus. Hec sicut vir sanctus dixerat, legionis probantur assensu et Cesari per satellites nuntiantur,

(6) qui inclementi praecepit iussione, ut iterum decimum renovate crudelitatis ordo consumeret. Post hanc vocem ad legionem velociter properatur, crudelia precepta peraguntur, reliquis ut Octodorum redeant iubetur. Tunc Exuperius, quem [ante] principem vel campiductorem superius memoravi, correptis legionis sue signis hac circumstantes oratione confirmat: "Tenere me, commilitones optimi, secularium quidem bellorum signa prospicitis, sed non ad hec arma provoco, non ad hec bella animos vestros virtutemque compello; aliud nobis genus eligendum est preliorum, non per hos gladios potest ad regna celestia properari. Robur nobis opus est animorum; invicta est defensio fidem, quam deo promiseris, in ultimis custodire. Iam de commilitonum nostrorum gloria, ea, que divino cernebat obtutu, Mauritius est locutus, ego vobis victoriam plenam, si Christo credideritis, repromitto. Proiciant dextre nostre arma ista cum signis militaribus, prestabit hoc Christus, ut mox in ipso celesti, sicut promittitur, regno alia vobis Exuperium vestrum videatis signa monstrare. Vadat quin immo funestus satelles et hec truculento regi nuntiet: "Inexuperabiles legionis istius animos, Cesar, agnosce; tela proicimus; exarmatas quidem dexteras satellites tui, sed armatum fide catholica pectus invenient. Occide, prosterne, resecandas gladiis percussoribus cervices praebemus intrepidi; hec nobis iocundaria sunt, dummodo [quod] te cum sacrilegiis tuis contempnimus ad regna iam nunc celestia properantes." Hec mandata legionis remeans ad Maximianum Cesarem satelles nuntiat.

(7) At ille, quasi nichil iterato fuisset scelere perpetratum, ire propere [exercitum] iubet et circumfundi imperat legionem nullumque de tanto sanctorum exercitu precepit derelinqui. Ventum itaque est, circumsistit beatam legionem turba carnificum, omnis etas sine discretione perimitur lanianturque beata corpora et devotas deo animas fideli mortis professione commendant. Peracta tandem cede inter omnes sanctorum percussores preda dividitur. Namque Maximianus facultatem dederat, ut, quisque legionis illius militem iugulasset, interempti spoliis uteretur. Divisa igitur omnium preda ad vescendum epulandum[que] victrix turba consedit,

(8) cum interea veteranus quidam ultime etatis senio fatigatus, nomine Victor, ad contaminatum cedibus locum itineris necessitate deductus est. Dum ad epulas pro etatis veneratione ab omnibus rogaretur, require[re] cepit, quenam esset causa leticie, quod inter tot corpora peremptorum gaudentes exultantesque possint milites epulari. Dictum a quodam est, quod legio Christiane legis studio cerimonias Romanas cultumque numinum pariter cum imperatoriis iussionibus contempnere voluisset dataque [neci] esset, ut discipline militaris traditus ordo severius teneretur. Tunc Victor alte gemitum trahens graviterque suspirans exclamat: "Heu me, qui per tot annorum militiam ad hanc infelicem etatem veni et in hac legione militare non merui; quam bene inter tales gloriose mortis honore donatus vite finem invenire potuissem! Saltem si commilito indignus eram vel me ante actas horas viandi necessitas detulisset, ut senilis pectoris cruor tantorum virorum victimis misceretur, obtuleram corpus hoc neci, dummodo tante laudis consortio non carerem." Talia dicentem profanorum statim turba vallavit, que utrum Christianus esset respondere minaciter iubet.

(9) At ille, paululum oculos ad celum erigens, tali percunctantibus sermone respondit: "Longus me vivendi usus ad hanc, quam videtis, perduxit etatem. Quecumque in hoc mundo aguntur aut studium repperit aut rerum volubilitas agit aut varius semper casus infestat; quodcumque volumus, optamus, scimus aut cupimus, totum mundi caligine submersum tenebris circumfluentibus latet, nisi nobis aut viam ostenderit Christus aut lumen Christus effulserit. Quod ergo fideli mente perpendimus, utinam ultimo contester effectu! Quod si me ad tempus paulo ante trucidate legionis itineris necessitas detulisset, conviviis vel epulis vestris horum funerum consortium praetulissem. Sed etiam nunc prestabit Christus, ut Christianum me vel post professionem meam transire ulterius per beata funera non sinatis." Hec eo loquente subita percussoris obtruncat insania. Ita vir sanctus consortium sanctorum celeri professione promeruit.

(13) Hec nobis tantum de numero isto (-rum ins.) martyrum conperta sunt nomina, id est beatissimi Mauritii, Exuperii, Candidi [atque] Innocentii Victoris atque Vitalis; cetera vero nobis quidem incognita, sed in libro vite sunt scripta.

(14) Ex hac eadem legione fuisse dicuntur etiam illi martyres Ursus et Victor, quos Solodoro passos fama confirmat. Solodorum vero castrum est super Ara flumine neque longe a Reno positum.

(15) Opere pretium est etiam illud indicare, quis deinde Maximianum trucem tyrannum exitus consecutus sit. Cum dispositis insidiis genero suo Constantino tunc regnum tenenti mortem moliretur, deprehenso dolo illius apud Massiliam captus nec multo post strangulatus teterrimo hoc supplicio affectus impiam vitam digna morte finivit.

(16) At vero beatissimorum [Acaunensium] martyrum corpora post multos passionis annos sancto Theodoro huius loci epo revelata traduntur. In quorum honore cum [ex]strueretur basilica, que vaste nunc adiuncta rupi est, [uno tantum latere acclinis iacet,] quid miraculi tunc apparuerit nequaquam tacendum putavi:

(17) Accidit ut inter reliquos artifices, qui invitati convenisse ad hoc opus videbantur, quidam adesset faber, quem adhuc gentilem esse constaret. Hic cum dominico die, quo ceteri ad expectandum diem festum abscesserant, in fabrica solus substitisset, in illo secreto se subito clara luce manifestantibus sanctis hic faber idem rapitur atque ad penam vel ad supplicia distenditur, et visibiliter turbam martyrum cernens, verberatus etiam [et] aspere increpatur, quod vel die dominico eclesie solus deesset, vel illud fabrice opus sanctum suscipere gentilis auderet. Quod a deo misericorditer a sanctis factum constitit, ut faber [ille] consternatus et territus salutare sibi nomen posceret statimque Christianus effectus est.

(18) Neque illud in sanctorum miraculis pretermittam, quod perinde clarum atque omnibus notum est: Materfamilias Quinti, egregii atque honorati viri, cum ita paralitica fuisset obstricta, ut [ei] etiam pedum usus negaretur, a viro suo ut illic per multum temporis spatium deferretur poposcit. Quo cum pervenisset, sanctorum martyrum basilice famulantium manibus illata pedibus ad diversorium rediit ac sanitate de praemortuis restituta membris miraculum suum ipsa circumtulit.

(19) Hec duo tantum miracula passioni sanctorum inserenda credidi. Ceterum satis multa sunt, quo vel in purgatione demonum vel in reliquis curationibus cottidie illic per sanctos martyres [suos] domini virtus operatur.

(20) Neque enim hoc omittendum est, quod per longum temporis tractum beati Innocentii martyris membra Rodanus revelavit. Iugi enim eluvie vicinum in se cespitem vergens religiosa quadam soli pernitie ad sepulturam martyris famulatrix unda pervenit. Prolatas namque reliquias leniter lambens non ideo a sinu terre protulit, ut in gurgitis [sui] procella dimergeret, sed ob gloriosam devocionem intra ambitum basilice ceteris martyribus sepulture preceperit sociari. Cuius translationem a sancte recordationis Domitiano Genavensi (Genev- a.c.) et Gradu Augustane urbis vel Protasio, tum temporis huius loci epo, celebratam recolentes cottidiana devotione et laudibus frequentamus, adiuvante domino nostro Iesu Christo, qui vivit et regnat deus in secula seculorum. Amen.

Explicit passio sanctorum martyrum Mauritii et sotiorum eius, incipit passio sancti Heimerammi.