(1) Sanctorum passionem martyrum, qui Agaunum glorioso sanguine illustrant, pro honore gestorum stilo explicamus, ea utique fide, qua ad nos martyrii ordo pervenit. Nam per succedentium relationem rei gestę memoriam nondum intercipit oblivio. Et si pro martyribus singulis loca singula,quę eos possident, vel singulę urbes insignes habentur, nec inmerito, quia pro deo summo preciosas sancti animas refundunt, quanta excolendus est reverentia sacer ille Agaunensium locus, in quo tot pro Christo martyrum milia ferro cęsa referuntur! Nunc iam ipsam beatissimę passionis causam loquamur.

Explicit prologus.

(1) Tempore illo Dioclecianus, [quondam] Romanę rei publicę princeps, cum ad imperium totius orbis fuisset electus omnesque provincias turbari quorundam presumptione perspiceret, ad consortium imperii vel laboris olim sibi commilitonem Herculium Maximianum Cęsarem fecit eumque contra Amandum et Helianum, qui in Bagaudarum [nomen] praesumptione servili arma commoverant, ad Gallias destinavit. Cui ad supplementum exercitus legionem Thebeam ex orientalibus militibus dedit. Quę legio sex milia sexcentos et sexaginta validos animis et instructos armis antiquorum Romanorum habebat exemplar. Hi igitur milites Christianę religionis ritum orientali traditione susceperant fidemque sacram virtuti et animis omnibus praeponebant.

(2) Maximianus Cęsar, usu quidem militię bellis aptus sed ydolorum specialis cultor, ferus animo et qui severitatem imperatoriam nimia crudelitate polluerat, in Gallia properans ad Alpium Penninarum aditum venit. Transmeantibus iter Alpium per arduam et horridam viam subito ęqualis loci campestris occurrit grata planicies. Quo in loco oppidum factum est, quod Octodori nomen accepit, circa quod aut irrigua fluminibus prata aut agrorum fertilis cultura porrigitur, precipue deinde Rodani fluminis cursus effertur, qui mole sua leniter fluens regionis ipsius gratiam propria amenitate commendat. Transiens igitur Alpes Maximianus Cęsar Octodorum venit ibique sacrificaturus idolis suis convenire exercitum iussit atroci proposita iussione ut per aras doemonibus consecratas iurarent ęqualibus sibi animis contra Bagaudarum turbas esse pugnandum christianosque velut inimicos diis suis ab omnibus persequendos. Quod ubi primum pervenit ad notitiam Thebaidę legionis preteriens Octodorum oppidum ad locum, cui Agaunum nomen est, celeri iter properavit, ut duodecim milium spacio ab Octodoro separata necessitatem committendi sacrilegii preteriret. Agaunum acole interpretatione Gallici sermonis saxum dicunt. Quo in loco ita vastis rupibus Rhodani fluminis cursus artatur, ut commeandi facultas subtracta constratis pontibus viam fieri itineris necessitas imperaret. Undique tamen imminentibus saxis parvus quidem sed amenus irriguis fontibus campus includitur, ubi fessi milites legionis Thebaidę post laborem tanti itineris resederunt.

(3) Maximianus Cęsar, dum ad sacramenta superius memorata cunctos in exercitu suo cogeret, agnovit pretergressam, ut diximus, legionem. Subitoque iracundię furore repletus satellites mittit, ut legionem ad sacramentorum suorum sacrilegia revocarent. Erat autem in eadem legione primicerius Mauricius et signifer Exsuperius et Candidus senator, qui ita commilitonibus suis preerant, ut amore potius aequalitatis quam terrore militario obediendo preciperent. Requirunt itaque quid Maximianus Cęsar ira dictante mandaret. Dictum est ab his, quos Cęsar miserat milites omnes immolasse hostias, libasse sacrificia et sacramenta fanatici ordinis praebuisse, iubere Cęsarem, ut legio festinanter revertens commilitonum suorum pareret exemplo. Tunc hi qui praeerant legioni miti affatu dedere responsum, ob hoc praetergressos se Octodorum, quia fama ad eos sacrificiorum ordinem detulisset, nefas sibi visum esse, ut doemonum aras christianorum videret obtutus; esse sibi in animo deum vivum colere, traditamque fidei religionem orientalium more usque ad finem vitę perhenniter custodire, ad bellorum usum paratam esse legionis virtutem, ad committenda vero sacrilegia, sicut Cęsar praecepit, Octodorum non redire.

(4) Reversus itaque satelles nuntiat obstinatos esse animos legionis nec velle obędire praeceptis imperatoris. Tunc Maximianus Cęsar iracundię nimietate succensus ad hanc vocem subito furore prosilivit: "Ergone milites mei imperatoria precepta et sacrorum meorum ordinem spernunt! Sanciendum erat vindicta publica etiam si tantum maiestatem regiam contempnere voluissent; iungitur despectui meo cęlestis iniuria et mecum pariter religio contempnitur Romana. Sentiat contumax miles me non solum michi sed etiam numinibus meis dare posse vindictam; iam nunc fidissimorum meorum turba festinet, et decimum quemque morti funesta sors praebeat, discant ęqualem necem quos ordo praemiserit moriendi, qualiter Maximianus vel sibi vel numinibus suis hac severitate dederit ultionem!"

(5) Post hanc vocem ad apparitores iussio infausta porrigitur, ad legionem velociter properatur, crudelia precepta reserantur. Traduntur neci quos ordo repperit numerandi, lęti percussoribus cervices prebent solaque inter eos est de gloriosę mortis occupatione contentio. Perfecto itaque scelere ut Octodorum legio redeat iubetur. Tunc Mauritius primicerius paululum a satellitibus regiis segregatus convocat legionem et hac oratione sanctiores alloquitur: "Gratulor virtuti vestrę, commilitones optimi, quod amore religionis nullam vobis Cesaris precepta attulere formidinem; gaudentibus [quodam modo] animis tradi ad necem gloriosam cum commilitones vestros vidistis. Quam timui ne quisquam, quod armatis facile est specie defensionis, beatissimis funeribus manus obviam afferre temptaret! Iam michi ad huius rei interdictum Christi nostri paratur exemplum, qui exemptum vagina apostoli gladium proprię vocis iussione recondidit, docens maiorem armis omnibus Christianę confidentię esse virtutem. Hic deus Christus plane mentes nostras manusque prohibuit, ne quisquam divino operi mortalibus dextris obviaret. Quin immo cępti operis fidem perhenni religione compleret! Hactenus exempla sacris inserta codicibus legebamus; iam nunc per nosmet ipsos quos sequi deberemus aspeximus. Ecce vallatus sum commilitonum meorum corporibus, quos de latere meo funestus satelles eripuit, aspersus sum sanguine sanctorum et sacri cruoris reliquias vestibus meis porto et dubito eorum sequi necem, quorum gratulans admiror exemplum? Et vacat cogitare quid imperator iubeat, qui sorte mihi mortalitatis ęqualis est. Si habere aliquid virium imperatoria precepta potuissent, circa beatissimorum puerorum corpora regis Persarum valuisset incendium nec leonum ora lacu clausus evadere propheta potuisset. Sacramenta olim dedisse nos memini quod contemptu lucis istius et desperatione vitę defensare rem publicam deberemus; iam tunc promisi mei corporis vilitatem et spopondi hanc imperatoribus fidem nec tamen michi ullus tunc regna cęlestia promittebat. Quid Christo spondente faciendum est, si hoc potuimus militię devotione promittere? Quin immo, fortissimi commilitones, olim devotas animas subdamus preciosissimę passioni, sit nobis virilis animus, fides inviolata permaneat! Iam cerno ante tribunal Christi stantes eos quos neci paulo ante satelles regius deputavit; illa vera gloria est, quę ęternitatem beatam vitae huius brevitate mercatur. Aequali omnes animo, una voce responsum satellitibus demus: "Milites quidem tui, Cesar, sumus et ad defensionem rei publicę Romana arma suscepimus nec umquam aut desertores bellorum aut proditores militię [fuimus] aut ignavę formidinis meruimus subire flagitium. Tuis etiam obtemperaremus preceptis nisi instituti legibus christianis dęmonum cultus et aras semper pollutas sanguine vitaremus. Comperimus praecepisse te, ut aut sacrilegiis pollueres Christianos aut deleres omnes e terra. Non inquiras longius latitantes, nos omnes Christianos esse cognosce; habebis potestati tuę omnium subiecta corpora, auctorem vero suum respicientes Christum animas non tenebis." Hęc sicut vir sanctus dixerat, legionis [probatur] assensio et Cesari per satellites nuntiatur.

(6) Inclementi praecipitur iussione, ut iterum decimus renovatę crudelitatis ordine consumeretur. Post hanc vocem ad legionem velociter properatur, crudelia precepta peraguntur, reliquis ut Octodorum redeant iubetur. Tunc Exuperius, quem ante principem vel campiductorem superius memoravi, correptis legionis suę signis circumstantes hac oratione confirmat: "Tenere me, commilitones optimi, secularium quidem bellorum signa perspicitis, sed non ad hec arma provoco, non ad bella animos vestros virtutemque compello; aliud nobis genus est eligendum preliorum, non enim per hos gladios potestis ad regna cęlestia properare. Robur nobis opus est animorum; invicta defensio est fidem, quam deo promisimus, in ultimis custodire. Iam de commilitonum nostrorum gloria, ea quę divino cernebat intuitu, Mauricius est loquutus, ego vobis victoriam plenam, si Christum creditis, repromitto. Proiciant dexterę nostrę arma ista cum signis militaribus, praestabit hoc Christus, ut mox in ipso cęlesti, sicut promittitur, regno alia vobis Exsuperium vestrum videatis signa monstrare. Vadat quin immo funestus satelles et hęc truculento regi nuntiet: "Inexsuperabiles legionis istius animos, Cęsar, agnosce; tela proicimus; exarmatas quidem dexteras satelles tuus, sed armatum fide catholica pectus invenit. Occide, prosterne, secandas gladiis percussoribus cervices praebemus intrepidi; hęc nobis iocundiora sunt, dummodo quod te cum sacrilegiis tuis contempnentes ad regna cęlestia iam properamus." Flagrabat enim [iam tunc] in beatissimis viris gloriosus ardor. Hęc mandata legionis remeans ad Maximianum Cęsarem satelles nunciat.

(7) At ille, quasi nichil iterato fuisset crimine perpetratum, ire propere exercitum iubet et circumfundi imperat legionem nullumque de tanto sanctorum exercitu precepit derelinqui. Ventum itaque est, circumstitit beatam legionem turba carnificum, omnis etas sine discretione perimitur iactanturque beata corpora et devotas deo animas fideli mortis professione commendant. Peracta tandem cede inter omnes sanctorum percussores preda dividitur. Namque Maximianus facultatem dederat, ut, quisquis legionis illius militem iugulasset, interempti spoliis uteretur. Divisa igitur omnium preda ad vescendum epulandumque victrix turba consedit,

(8) cum interea veteranus quidam ultime etatis senio fatigatus, nomine Victor, ad contaminatum cedibus locum itineris necessitate deductus est. Dum ad epulas pro etatis veneratione ab omnibus rogaretur, requirere cepit, quenam esset causa leticie, quod inter tot corpora interemptorum gaudentes exultantesque possent milites epulari. Dictum a quodam est, quod legio per Christiane legis studio cerimonias Romanas cultumque numinum pariter cum imperatoriis iussionibus contempnere voluisset dataque neci esset, ut discipline militaris ordo severius teneretur. Tunc Victor alte trahens gemitum graviterque suspirans detestatus convivas detestatusque convivium exclamat: "Heu mihi, qui per tot annorum militiam ad hanc infelicem etatem veni et in hac legione militare non merui; quam bene inter tales gloriose mortis honore donatos finem vite invenire potuissem! Saltem si commilitonibus indignus eram vel me ad has horas viandi necessitas detulisset, ut senilis pectoris cruor tantorum virorum victimis misceretur, obtuleram corpus hoc neci, dummodo tante laudis consortio non carerem." Talia dicente beato Victore profanorum stantem turba valavit, que utrum Christianus esset respondere minaciter iubet.

(9) At ille, paululum oculos ad celum erigens, talia percunctantibus sermone respondit: "Longus me vivendi usus ad hanc, quam videtis, perduxit etatem. Quecumque enim in hoc mundo aguntur aut studium repperit aut rerum volubilitas agit aut varius semper casus infestat; quodcumque volumus, optamus, scimus aut cupimus, totum mundi caligine submersum tenebris circumfluentibus latet, nisi nobis aut viam Christus ostenderit aut lumen Christus effulserit. Quod ego fideli mente perpendens utinam ultimo con[te]ster affectu! Quod si me ad tempus paulo ante trucidate legionis itineris necessitas detulisset, conviviis vel epulis vestris horum funerum consortium praetulissem. Sed etiam nunc praestabit Christus, ut Christianum me vel propter professionem meam transire ulterius per beata funera non sinatis." Hec eo loquente subita percussoris obtruncat insania. Ita vir sanctus consortium sanctorum celeri confessione promeruit; ceteris quoque martyribus in eo loco sicut morte ita est honore coniunctus.

(13) Hec nobis tantum de numero illo martyrum comperta sunt nomina, id est beatissimorum Mauricii, Exuperii, Candidi atque Victoris; cetera vero nobis quidem incognita sed in libro vite sunt scripta.

(14) Ex hac eadem legione dicuntur [etiam] illi fuisse martyres Ursus et Victor, quos Solodoro passos fama confirmat. Solodorum vero castrum est super Arulam flumen neque longe a Rheno positum.

(15) Opere precium est etiam illud indicare, quis deinde Maximianum trucem tyrannum exitus consequutus sit. Cum dispositis insidiis genero suo Constantino tunc regnum tenenti mortem moliretur, deprehenso dolo eius apud Massiliam captus nec multo post strangulatus teterrimoque hoc supplicio affectus impiam vitam pessima morte finivit.

(16) At vero beatissimorum Agaunensium martyrum corpora post multos passionis annos sancto Theodoro, eiusdem loci episcopo, revelata traduntur. In quorum honore cum construeretur basilica, quę vastę nunc adiuncta rupi uno tantum latere acclinis iacet. Quid miraculi tunc apparuerit, nequaquam tacendum putavi.

(17) Accidit, ut inter reliquos artifices, qui invitati convenisse ad illud opus videbantur, quidam adesset faber, quem adhuc gentilem esse constaret. Hic cum dominico die, quo ceteri ad expectanda diei illius festa discesserant, in fabrica solus substitisset et in illo secreto se subito clara luce manifestantibus sanctis hic idem faber rapitur atque ad pęnam vel ad supplicia distenditur et visibiliter turbam martyrum cernens, verberatus etiam increpatur, eo quod die dominico aecclesię solus deesset, vel illud fabricę opus sanctum suscipere gentilis auderet. Quod ideo misericorditer a sanctis factum constat, ita ut faber ille consternatus et territus salutare sibi nomen posceret, statimque Christianus effectus est.

(18) Neque illud inter sanctorum miracula pretermittam, quod perinde clarum atque omnibus notum est: Materfamilias Quinti, egregii atque honorati viri, cum ita paralysi fuisset obstricta, ut ei etiam pedum usus negaretur, a viro suo, ut Agaunum per multum itineris spacium deferretur poposcit. Quo cum pervenisset, sanctorum martyrum basilicę famulantum manibus illata pedibus ad diversorium rediit ac sanitati de praemortuis restituta membris nunc miraculum suum ipsa circumfert.

(19A) Hęc duo tantum passioni sanctorum inserenda credidi. Cęterum satis multa sunt, quę in purgatione doemonum, vel in reliquis curatiomnibus cotidie illic per sanctos suos domini virtus operatur.

Explicit passio sancti Mauricii sociorumque eius.