(1) Passionem sanctorum martyrum, qui hunc locum glorioso sanguine inlustrant, pro honore gestorum stilo explicamus, ea utique fide, qua ad nos martyrii ordo pervenit. Nam per succedentium relationem rei gestę memoriam nondum intercepit oblivio. Et si pro martyribus singulis loca singula, quę eos possident, vel [singulae urbes] insignis (-s eras.) habentur, nec immerito, quia pro deo summo pretiosas sancti animas refundunt, quanta excolendus est reverentia sacer hic [Acaunensium] locus, in quo tot pro Christo martyrum milia ferro caesa referuntur! Nunc iam ipsam beatissime passionis causam loquamur.

(2) Sub Maximiano, qui Romanę rei publice cum Diocletiano collega imperium tenuit, per diversas fere provincias laniati aut interfecti sunt martyrum populi. Idem namque Maximianus, sicut avaritia libidine crudelitate ceterisque vitiis obsessus furebat, ita etiam execrandis gentilium ritibus ^deditus et erga deum caeli profanus, impietatem suam ad extinguendum Christianitatis nomen armaverat. Si qui tunc dei veri cultum profiteri audebant, sparsis usquequaque militum turmis vel ad supplicia vel ad necem rapiebantur, [ac] vel ad vagationem barbaris datam prorsus in religionem arma commoverat.

(3) Erat eodem tempore in exercitu legio militum, qui Thebei appellabantur. Legio autem vocabatur, quę tunc sex milia ac sexcentos viros in armis habebat. Hi autem in auxilium Maximiano ab orientis partibus accersiti venerant, viri in rebus bellicis strenui [et] virtute nobiles, sed fide nobiliores. Erga imperatorem fortitudine, erga Christum devotione certabant. Evvangelici precepti etiam sub armis non inmemores Reddebant que dei erant deo, et quę Cęsaris Cęsari restituebant.

(4) Itaque cum et hi sicut ceteri militum ad dilaniandam Christianorum multitudinem destinarentur, soli crudelitatis ministerium detrectare ausi sunt, atque huiusmodi preceptis se optemperaturos negant. Maximianus non longe aberat, nam se circa Octodori (Octodori m.pr.; -um s.lin.) itinere fessus tenebat. Ubi cum ei per nuntium dilatum esset legionem hanc adversus mandata regia rebellem in his angustiis substitisse, in furore instinctus indignationis exarsit.

(5) Sed prius mihi, quam reliqua commemorem, situs loci istius relatione inserendus videtur. Locus hic sexaginta fere milibus a Genuense urbe abest, quattuordecim vero milibus distare (distare in marg.) a capite Limannici lacus, quod influit Rodanus. Locus hic iam inter Alpina iuga in valle situm est, ad quam pergentibus difficilem transitum asperum atque artum iter panditur. Infestus namque Rodanus saxosi montis radicibus vix pervium navigantibus ^iter agere relinquid. Evictis transmissisque angustiarum faucibus subito nec exiguus inter montium rupes campus aperitur. In hoc legio sancta consederat.

(6) Igitur, sicut supra diximus, cognitum Maximianus Thebeorum responso precepit ira fervidus ob neglecta imperia decimum quemque ex eadem legione gladio ferire (iubet eras.?), quo facilius ceteri rebus certis territi metu cederentur; redintegratisque mandatis edicit ut reliqui in persecutionem Christianorum cogantur. Ubi vero ad Thebeos denuntiatio iterata pervenit cognitumque ab eis est iniungi sibi rursus exsecutiones profanas, vociferatio passim ac tumultus in castris exoritur adfirmantium numquam se ulli in haec tam sacrilega mysteria (minis- a.corr.?) cęsuros, Idolorum profanas semper detestatos; [Christianis se imbutos] sacris et divinę religionis cultu (-i del.?) institutos, unum se aeternitatis deum colere, extrema experire satius esse quam adversus Christianam fidem venire.

(7) His deinde compertis Maximianus omni belua crudelior rursus ad ingenii [sui] sevitiam redit atque imperat ut iterum decimus eorum cęderetur; ceteri nihilhominus ad haec quę supervenerint conpellerentur. Quibus iussis denuo in castra perlatis segregatus est atque percussus qui decimus sorte obvenerat; reliqua vero se militum multitudo mutuo sermone instigabat, ut in tam preclaro opere persisteret.

(8) Incitamentum tamen maximum fidei in illo tempore penes sanctum Mauricium fuit primicerium Tunc, sicut traditur, legionis eius, qui cum Exsuperio, ut exercitu apellant campidoctorem et Candido senatore militum accedebat exortando singulos et monendo fidelium commilitonum etiam martyrum exempla ingerens Pro sacramento Christi, pro divinis legibus, si ita necessitas ferre^t, omnibus et moriendo suadebat, sequendosque ammonebat sotios illius et contuberniales suos, qui iam in caelo precesserant. Flagrabat enim iam tunc in beatissimis viris martyrib (-ii a.eras.?.) gloriosus odor (o- s.eras.).

(9) His itaque primoribus suis atque a^uctoribus animati (animante m.pr.?) Maximiano adhuc insania aestuante mandata mittunt sicut pia ita et fortia, quę feruntur fuisse in hoc modo (corr.ex mundo?): "Milites sumus, imperator, tui, sed tamen servi, quod liberi confitemur dei. Tibi militiam debemus, illi innocentiam. A te stipendium laboris accipimus, ab illo vite exordium sumpsimus. Sequi imperatorem in hoc nequaquam possumus, ut a^uctorem negemus deum, utique a^uctorem [nostrum dominum, auctorem,] velis nolis, tuum. Si non [in] tam funestam compellimur, ut hunc offendamus, tibi, ut fecimus actenus, adhuc parebimus; sin aliter, illi parebimus potius quam tibi. Offerimus nostras in quemlibet hostem manus, quas sanguine innocentium cruentare nefas ducimus. Dexterę iste pugnare adversus impios atque inimicos sciunt, laniare pios et cives nesciunt. Meminimus nos pro civibus potius quam adversus cives arma sumsisse. Pugnavimus semper pro iustitia, pro pietate, pro innocentium salute. Haec fuerunt actenus nobis pretia periculorum. Pugnavimus pro fide, quam quo pacto conservamus tibi, si haec domino nostro non exhibemus? Iuravimus primum in sacramenta divina, iuravimus ^deinde [in] sacramenta regia; nihil nobis de secundis credas necesse est, si perrupimus. Christianos ad poenam per nos requiri iubes; iam tibi ex hoc alii requirendi non sunt: habes hic confitentes deum patrem, a^uctorem omnium, et filium eius Jesum Christum credimus. Videmus laborum periculorumque nostrorum socios, nobis quoque eorum sanguine adspersis, trucidare ferro, et tamen sanctissimorum commilitonum mortis et fratrum funera non flevimus non doluimus, sed potius laudavimus et gaudio prosecuti sumus, quia digni habiti essent pati pro domino deo eorum. Nunc [non] nobis vel haec ultimę vitę necessitas in rebellionem cogit, non nos adversum te, imperator, armavit ipsa saltim, quę fortissima est in periculis, desperatio. Tenemus ecce arma et non resistimus, quia mori ^magis quam occidere satis maluimus, et innocentes interire quam noxii vivere preoptamus. Si quid in nos ultra statueris, si quid adhuc iusseris, si quid admoveris, ignes, tormenta, ferrum subire parati sumus. Christianos nos fatemur, persequi Christianos non possumus."

(10) Cum haec talia Maximianus audisset obstinatosque in fide Christi cerneret animos virorum, desperans (disp- a.c.) gloriosam eorum constantiam posse revocare una sententia interfici omnes decrevit, et rem confici circumfusis militum agminibus iubet. Qui cum missi ad beatissimam legionem venissent, stringunt in sanctis impium ferrum, mori non recusantes vitę amore cedebantur. Itaque passim gladiis, non reclamantes saltim aut repugnantes, sed et depositis armis cervices persecutoribus prebentes et iugulum persecutoribus vel intectum corpus offerentes non vel ipsa suorum multitudine, non armorum motione elati sunt, ut ferro conarentur adserere iustitiae causam. Sed haec solum reminiscentes se illum confiteri, qui nec reclamando ad occisionem ductus est et tamquam agnus non aperuit os suum. Ipsi quoque tamquam grex dominicorum ovium laniare se tamquam ab inruentibus lupis passi sunt.

(11) Operta est terra istic (s.eras.) procumbentibus in mortem corporibus piorum, fluxeruntque prętiosi sanguinis rivi. Quę umquam rabies absque bello tamquam humanorum corporum stragem dedit, quę feritas ex sententia sua tot simul perire vel reos iussit! Ne iusti punirentur multitudo non optinuit, cum inultum esse soleat quod multitudo delinquit . Hac igitur crudelitate inmanissimi tyranni confectus est ille sanctorum populus, qui contempsit rem presentium ob spem futurorum. Sic interfecta est illa plane angelica legio, quę ut credimus cum illis angelorum legionibus iam conlaudant semper in caelis dominum deum Sabaoth.

(12) Victor autem martyr nec legionis eiusdem fuit neque miles, sed ^emeritę (^e s.rasuram) iam militię veteranus. Hic cum iter agens subito incidisset in hos, qui passim aepulabantur lęti martyrum spoliis, adque ab his ad convescendum invitatus prolatum [ab] exultantibus per ordinem causam cognovisset, detestatus convivas detestatusque convivium refugebat. Requirentibusque, ne et ipse forsitan Christianus esset, Christianum se et semper futurum esse respondit. Ac statim ab inruentibus interfectus est ceterisque martyribus in hoc loco sicut morte [ita] etiam honore coniunctus est.

(13) Hec nobis tantum de numero istorum martyrum comperta sunt nomina, id est beatissimorum Mauricii, Exuperii, Candidi atque Victoris; Cetera vero nobis quidem incognita sed in libro vitę scripta sunt.

(14) Ex [hac] eadem legione fuisse dicuntur etiam illi martyres Ursus et Victor, quos Salodorum passos fama confirmat. Salodorum vero castrum est super Aram fluvium neque longe a Reno positum.

(15) Opere pretium est etiam illud indicare, qui [de]inde Maximianum trucem tyrannum exitus consecutus est. Cum dispositis insidiis genero suo Constantino tunc regnum tenentem mortem moliretur, adprehenso dolo illius apud Massiliam captus nec multo post straⁿgulatus teterrimoque hoc supplicio affectus impiam vitam digna morte finivit.

(16) At vero beatissimorum [Acaunensium] martyrum corpora post multos passionis annos sco T^heodoro huius loci epo revelata traduntur. In quorum honore cum extrueretur basilica, quae vastę tunc adiuncta rupi uno tantum latere adclines iacebat, sed nunc iubente preclaro meritis Ambrosio, huius loci abbate, denuo aedificata biclines esse dinoscitur.

(20) Neque enim hoc emittendum est, quod per longum temporis tractum beati Innocentii martyris membra Rodanus revelavit. Iugi enim diluvii vicinum in se cespitem vergens religiosa quodam soli pernicię ad sepulturam martyris famulatrix unda pervenit. Prolatas namque reliquias leniter lambens non ideo a sinu terrę protulit, ut in gurgitis sui procella dimergeret, sed ob gloriosam devotionem intra ambitum basilicę ceterisque martyribus sepultura preceperit sociari. Cuius translationem a sanctę recordationis Domiciano Genuense et Grato Augustane urbis vel Protasio, tunc temporis huius loci epus, caelebrata recolentes cotidiana devotione et laudibus frequentamus. Quid miraculi tamen apparuerit nequaquam tacendum putavi.

(17) Accidit ut inter reliquos artifices, qui invitati venisse ad hoc opus videbantur, quidam adesset faber, quem adhuc gentilem esse constaret. Hic cum dominico die, quo ceteri ad expectanda diem eius festa abscesserant, in fabrica solus substitisset, in illo secreto se subito [clara luce] manifestantibus sanctis hic idem faber rapitur atque ^ad pęnam vel ad supplicia distenditur, Et visibiliter turbam martyrum cernens, verberatus etiam increpatus, quod vel die dominico ecclesię solus deesset, vel illud fabricę opus sanctum suscipere gentilis auderet. Qui ? ideo misericorditer a sanctis factum constitit, ut faber ille consternatus et territus salutare sibi nomen poposcerit (-et?) statimque Christianus effectus est.

(18) Neque illud in sanctorum miraculis pretermittam, quod perindie clarum atque omnibus notum est: Materfamilias cuncti (s.rasuram), egregii atque honorati viri, cum paralisi fuisset obstricta, ut ei etiam pedum usus negaretur, a viro suo ut illic per multum itineris spatium defferretur (m.s. s.lin.; differeretur a.c.) poposcit. Quo (quod a.corr.) cum pervenisset, sanctorum martyrum basilice famulantium (in marg.adi.) manibus inlata pedibus ad diversorium rediit ac sanitate de premortuis restituta membris [nunc] miraculum suum [ipsa] circumtulit.

(19) Haec duo tantum mira passionem sanctorum inserenda credidi. Ceterum satis multa sunt, quae vel in purgatione demonum vel in in restauratione claudorum aut sanitate febrium ceterisque infirmitatibus cotidie isthic per servos suos virtutes dominus (?) operatur. Quae multa narranda sunt, si per singula scribantur. Tamen fidelibus cordibus absque lectione cognita esse noscuntur, quae, quanta et qualia miracula isthic per sanctos suos ad honorem et gloriam nominis sui dominus operare non desinit. Pro eo idipsum die noctuque psalmorum hymni decantatio non desistit, quę iubente sancto et preclaro Christi martyre, beato Sigimundo rege, est institutum. Huius usque hodie deo protegente est conservatum. Propterea hic laudibus dei servi canentibus ore persolvunt, cui est honor et gloria, imperium et potestas per omnia saecula saeculorum.

EXP PAS SCI MAURITII CUM SOTIIS SUIS

INCIPIT ACTA ET PAS BEATIS COSME ET DAMIANI MENS SEP DIE XXII