Passio sancti Mauricii cum sociis suis sub die X Kal.Octorbrium.

(1) Diocletianus, quondam Romanę rei publicę princeps, cum ad imperium totius orbis fuisset electus omnesque provincias turbari quorundam praesumptione prospiceret, ad consortium imperii vel laboris olim sibi conmilitonem Herculium Maximianum Caesarem fecit eumque contra Amandum et Aelianum, qui in Bagaudarum nomen praesumptione servili arma commoverant, ad Gallias destinavit. Cui ad supplementum exercitus legionem Thebeorum ex orientalibus militibus (in marg.) dedit. Quae legio sex milia sexcentos sexaginta ^sex viros validos animis et instructos armis antiquorum Romanorum habebat exemplum. Hi igitur milites Christianae religionis ritum orientali traditione susceperant a Hierosolimitanę urbis epo fidemque sacram virtute et armis omnibus preponebant. II Ad urbem quippe Romanam itinere attingentes eandem Christianitatis fidem, quam acceperant, apud beatum Marcellinum, praedictę Romanae urbis pontificem, confirmantes, ut ante gladio interirent quam sacram fidem [Christi], quam acceperant, violarent. Precepti igitur a Diocletiano Caesare [iubentur], ut post Maximianum collegam iter, quod coeperant, Galliis tenderent (-ntur a.c.).

(2) Maximianus Caesar, usu quidem militiae bellis aptus sed idolorum specialis cultor, ferus animo, avaritia crudelis, libidini deditus ceterisque vitiis obsessus et qui severitatem imperatoriam nimia crudelitate polluerat. In Galliam properans ad Alpium Penninarum aditum venit. Transmeantibus iter Alpium post arduam et horrendam viam subita aequalis loci campestris occurrit grata planicies. Quo in loco o^ppidum factum est, quod Octodorus nomen accepit, circa quod aut irrigua fluminibus prata aut agrorum fertilis cultura porrigitur, [praecipue] Deinde Rodani fluminis validus cursus offertur, qui mole sua leniter fluens regionis ipsius grata propria amoenitate commendat. III Transcensis igitur Alpibus Maximianus Caesar Octodorum venit ibique sacrificaturus idolis suis convenire exercitum iussit atroci proposita iussione ut per aras daemonibus consecratas iurarent, quod ęqualibus sibi animis contra Baugadarum turbas esse pugnandum christianosque velut inimicos diis suis ab omnibus persequendos. Quod ubi primum pervenit ad notitiam Thebaidę legionis praeteriens Octodorum oppidum ad locum, cui Agauno nomen est, celeriter properavit, ut duodecim milium spatio ab Octodoro separata necessitatem committendi sacrilegium praeteriret. Agaunum accolę interpretatione Gallici sermonis saxum dicunt. Quo in loco ita vastis rupibus Rodani fluminis cursus artatur, ut commeandi facultate subtracta constratis pontibus viam fieri itineris necessitas imperaret. Undique tamen inminentibus saxis parvus quidem sed amoenus inriguis fontibus campus includitur, ubi fessi milites legionis Thebeae post laborem tanti itineris residerant.

(3) IV Maximianus Caesar, dum ad sacramenta superius memorata cunctos in exercitu suo ageret, agnovit pretergressam, ut diximus, legionem. Subito iracundiae furore completus satellites mittit, ut legionem ad sacramentorum suorum sacrilegia revocarent. Erat in eadem legione primicerius Mauricius et signifer Ex^superius et Candidus senator, qui ita conmilitonibus suis preerant, ut amore potius aequalitatis quam terrore militari oboedienda pręciperent. Requirunt itaque quid Maximianus Caesar ira dictante mandasset. Dictum ab his est, quod Caesar iusserat milites omnes immolasse hostias, libasse sacrificia et sacramenta fanatici ordinis prębuisse, iubere Caesarem, ut legio festinanter revertens commilitonum pareret exemplo.V Tunc hi qui preerant legioni miti affatu dedere responsum, ob hoc pretergressos se Octodorum, quia iam fama ad eos sacrificiorum ordinem detulisset; fas sibi visum esse, ne daemonum aras christianorum videre^t obtutus; esse sibi in animo deum vivum colere, traditam orientali more religionem usque ad diem vitae perenniter custodire, ad bellorum usum paratam legionis esse virtutem, ad committenda vero sacrilegia, sicut Caesar pręcepit, Octodorum non redire.

(4) Reversi itaque satellites nuntiaverunt obstinatos esse animos legionis nec velle preceptis imperatoriis oboedire. Tunc Maximianus Caesar iracundiae nimietate succensus ad hanc vocem subito furore prosiluit: "Ergone milites mei imperatoria precepta et sacrorum meorum ordinem spernunt! Sanciendum erat vindicta publica etiam si tantum maiestatem regiam contempnere voluissent; iungitur despectui meo caelestis iniuria et mecum pariter religio Romana contempnitur. Sentiat contumax miles me non solum mihi sed etiam numinibus meis dare posse vindictam; iam nunc fidelissimorum meorum turba festinet, decimum quemque morti funesta sors prebeat, discant aequalium neces quos ordo pręmiserit moriendi, qualiter Maximianus vel sibi vel numinibus suis hac severitate dederit ultionem!"

(5) Post hanc vocem parituris iussio infausta porrigitur, ad legionem velociter properatur, crudelia precepta reserantur. Traduntur neci quos ordo repperit numerandi, laeti percussoribus cervices prebent solaque inter eos erat de gloriosae mortis occupatione contentio. Perfecto itaque scelere ut Octodorum legio redeat iubetur.VI Tunc Mauricius primicerius paululum a satellitibus regiis segregatus convocat legionem et hac oratione sanctiores alloquitur: "Gratulor virtuti vestrae, commilitones optimi, quod amore religionis nullam vobis Caesaris praecepta adtulere formidinem; gaudentibus quodam modo animis tradi ad necem gloriosam commilitones vestros vidistis, quos timui ne quisquam, quod armatis facile est specie defensionis, beatissimis funeribus manus obvias afferre temptaret! Iam mihi ad huius rei interdictum Christi nostri parabatur exemplum, qui exemptum vagina apostoli gladium proprię vocis iussione recondidit, docens maiorem armis omnibus Christianę confidentiae esse virtutem. Hic deus Christus plane mentes vestras manusque prohibuit, ne quisquam divino operi mortalibus dextris obviaret. Quin immo coepti operis fidem perenni religione complete! Hactenus exempla sacris inserta codicibus legebamus; iam nunc per nosmet ipsos quos sequi deberemus aspeximus. Ecce vallatus sum commilitonum meorum corporibus, quos de latere meo funestus satelles eripuit, aspersus sum cruore sanctorum et sacri sanguinis reliquias vestibus meis porto et dubito eorum sequi necem, quorum gratulans admiror exemplum? Et vacat cogitare quid imperator iubeat, qui sorte mihi mortalitatis aequalis est. Si habere aliquid virium imperatoria precepta potuissent, circa beatissimorum puerorum corpora regis Persarum valuisset incendium nec contempnere leonum rugitus lacu clausus propheta potuisset. VII Sacramenta olim dedisse nos memini quod contemptu lucis istius et desperatione vitae defensare rem publicam deberemus; iam tunc promisi mei corporis vilitatem et spopondi hanc imperatoribus fidem nec tamen mihi ullus tunc regna caelestia promittebat. Quid Christo spondente faciendum est, si hoc potuimus militiae devotione promittere? Quin immo, fortissimi commilitones, olim devotas animas subdamus pretiosissimae passioni, sit nobis virilis animus, fides inviolata permaneat! Iam cerno ante tribunal Christi stantes eos quos neci paulo ante satelles regius deputavit; illa vero gloria est, quae aeternitatem beatae vitae huius brevitate mercatur. Aequali omnes animo, una voce responsum satellitibus demus, nuntiate milites [quidem] Caesari: " Tui sumus, o Caesar, et ad defensionem rei publicae Romana arma suscepimus nec umquam aut desertores bellorum aut proditores militiae fuimus aut ignavae formidinis meruimus subire flagitium. Tuis etiam optemperaremus preceptis nisi instituti legibus christianis daemonum cultus et aras semper pollutas sanguine vitaremus. Comperimus praecepisse te, ut aut sacrilegiis pollueres Christianos aut punires Ne non inquiras longius latitantes, nos omnes Christianos esse cognosce; habebis potestati tuae subdita omnium corpora, auctorem vero suum respicientes Christum animas non tenebis." Haec sicut vir sanctus dixerat, legionis probatur assensio et Caesari per satellites nuntiatur.

(6) VIII Tunc Caesar inclementi praecepit iussione, ut iterum decimus renovatę crudelitatis ordo consumeretur. Post hanc vocem ad legionem velociter properatur, crudelia precepta peraguntur, reliqui ut Octodorum redeant iubetur. Tunc Exsuperius, quem ante principem vel campidoctorem superius memoravi, correptis legionis suae signis hac circumstantes oratione confirmat: "Tenere me, commilitones optimi, secularium quidem bellorum signa perspicitis, sed non ad haec arma provoco, non ad haec bella animos vestros virtutemque compello; aliud nobis genus eligendum est proeliorum, non per hos gladios potestis ad regna caelestia properare. Robur nobis opus est animorum, invictaque defensio [est] fidem, quam deo promisimus, in ultimis custodire. Iam de commilitonum nostrorum gloria, quam divino cernebat optutu Mauricius [est locutus], ego vobis victoriam plenam, si Christo creditis, repromitto. Proiciant dexterae nostrae arma ista cum signis militaribus, prestabit hoc Christus, ut mox in ipso caelesti, sicut promittitur, regno alia vobis Exsuperium vestrum videatis signa monstrare. Vadat quin immo funestus satelles et haec truculento regi nuntiet: "Milites sumus, imperator, tui, sed tamen servi conliberi confitemur esse dei. Tibi militiam debemus, illi innocentiam. A te stipendium laboris accepimus, ab illo vitae exordium sumpsimus. Sequi imperatorem in hoc nequaquam possumus, ut auctorem nostrum negemus deum, auctorem vero velis nolis tuum. VIIII Non nos adversum te, imperator, armavit ipsa, quae fortissima est in periculis, disperatio. Tenemus arma et non resistimus, quia mori magis quam occidere volumus, et innocentes interire quam noxii vivere pręoptamus. Si quid in nos ultra statueris, ignem, tormenta, ferrum subici parati sumus, Christiani sumus, persequi Christianos non possumus. Inexsuperabiles legionis istius animos Caesar agnoscat; tela proicimus; exarmatas quidem dexteras satelles tuus, sed armatum fide catholica pectus inveniet. Occide, prosterne, resecandas gladiis percussoribus cervices prębemus intrepidi; haec nobis iucundiora sunt, dummodo quod te cum sacrilegiis tuis contempnimus ad regna iam nunc caelestia properantes." Flagrabat enim iam tunc in beatissimis viris martyrii gloriosus ardor. Haec mandata legionis remeans ad Maximianum Caesarem satelles nuntiat.

(7) At ille, quasi nihil iterato fuisset scelere perpetratum, ire propere exercitum iubet et circumfundi imperat legionem nullumque de tanto sanctorum exercitu pręcepit relinqui. Ventum itaque est, circumsistit beatam legionem turba carnificum, omnis aetas sine discretione perimitur lanianturque beata corpora et devotas deo animas fideli mortis professione commendant. Operta est terra illic procumbentibus in morte corporibus iustorum, fluxeruntque pretiosi sanguinis rivi. Quae umquam rabies absque bello tantam humanorum corporum stragem dedit, [quae feritas ex sententia sua tot simul perire vel reos iussit! Ne iusti punirentur multitudo non obtinuit, cum inultum esse soleat quod multitudo delinquit. Hac igitur crudelitate immanissimi tyranni confectus est ille sanctorum populus,] qui contempsit rem presentium ob spem futurorum. Sic interfecta est illa plane angelica legio, quae ut credimus cum illis angelorum legionibus iam conlaudant deum in caelis. Peracta tandem cede inter omnes sanctorum percussores praeda dividitur. Namque Maximianus facultatem dederat, ut, quisque legionis illius militem iugulasset, interempti spoliis uteretur. Divisa igitur omnium preda ad vescendum aepulandumque victrix ^turba consedit.

(8) Interea veteranus quidam ultimae aetatis senio fatigatus, nomine Victor, ad contaminatum cedibus locum itineris necessitate deductus est. Et dum ad aepulas pro aetatis veneratione ab omnibus rogaretur, requirere coepit, quaenam esset causa laetitiae, quod inter tot corpora peremptorum gaudentes exultantesque possent milites aepulari. Dictum a quodam est, quod legio Christianę legis studio cerimonias Romanas cultumque deorum pariter cum imperatoriis iussionibus contemnere voluisset dataque neci esset, ut discipline militaris traditus ordo severius teneretur. XI Tunc Victor alte gemitum trahens graviterque suspirans detestatus convivas detestatusque et convivium simul exclamat: "Heu me, qui per tot annorum militiam ad hanc infelicem aetatem perveni et in hac legione militari non merui; quam bene inter tales gloriosae mortis honore donatus finem vitae invenire potuissem! Saltem (-im m.pr.) si commilitonum (eras.)^mori indignus eram vel me ante acte orę viandi necessitas detulisset, ut senilis pectoris cruor tantorum virorum victimis misceretur, obtuleram corpus hoc neci, dummodo tante laudis consortio non carerem." Talia dicentem profanorum statim turba vallavit, quae utrum Christianus esset respondere minaciter iubet.

(9) At ille, paululum oculos ad caelum erigens, tali percunctantibus sermone respondit: "Longus me vivendi usus ad hanc, quam videtis, perduxit aetatem. Quaecumque in hoc mundo aguntur aut studium repperit aut rerum volubilitas agit aut varius semper casus infestat; quodcumque volumus, optamus, scimus aut cupimus, totus mundus caligine submersus tenebris circumfluentibus latet, nisi nobis aut viam Christus ostenderit aut lumen Christus effulserit. Quod ego fideli mente perpendens utinam ultimo contester affectu! Quod si me ad tempus paulo ante trucidatae legionis itineris necessitas detulisset, convi^viis vel aepulis vestris horum funerum consortium praetulissem. Sed etiam nunc prestabit Christus, ut Christianum me vel post professionem meam transire ulterius per beata funera non sinatis." XII Haec eo loquente subita percussoris obtruncat insania. Ita vir sanctus consortium sanctorum celeri confessione promeruit promeruit ceterisque martyribus in eo loco sicut morte ita est honore coniunctus.

(13) Haec nobis tantum de numero istorum martyrum conperta sunt nomina, id est beatissimi Mauricii, Exsuperii, Candidi, Innocentii, Victoris atque Vitalis; cetera vero nobis quidem incognita, sed in libro vitae sunt scripta.

(14) Nam ex eadem legione fuisse dicuntur etiam illi martyres Ursus et Victor, quos Salodoro passos fama confirmat. Salodorum vero castrum est super Arolae flumine (-i p.c.) non longe a Reno positum.

(15) Opere pretium est etiam illud indicare, quis deinde Maximianum trucem tyrannum exitus consecutus sit. Cum dispositis insidiis genere (-i p.c.) suo Constantino, tunc regnum tenenti, mortem moliretur, deprehenso dolo illius apud Massiliam captus nec multo post strangulatus teterrimoque hoc supplicio affectus impiam vitam digna morte finivit.

(16) Ad vero beatissimorum martyrum corpora post multos passionis annos sancto Theodoro, illius loci epo, revelata traduntur. In quorum honore cum strueretur basilica, quae vastae nunc adiuncta rupi est.

Quid miraculi tunc apparuerit, nequaquam tacendum putavi:

(17) Accidit ut inter reliquos artifices, qui invitati convenisse ad hoc opus videbantur, quidam adesset faber, quem adhuc gentilem esse constaret. Hic cum dominico die, quo caeteri ad expectanda diei huius festa abscesserant, in fabrica solus substitisset, in illo secreto se subito (in marg.) clara luce manifestantibus sanctis hic idem faber rapitur atque ad poenam vel ad supplicia distenditur, et visibiliter turbam martyrum cernens verberatus etiam increpatur, quod vel die dominica ecclesiae solus deesset, vel illud fabrice opus sanctum suscipere gentilis auderet. Quod ideo misericorditer a sanctis factum constitit, ut faber ille consternatus et territus salutare sibi nomen (po- del.) posceret, statimque Christianus effectus est.

(18) Neque illud in sanctorum miraculis pretermittam, quod perinde clarum atque omnibus notum est: Materfamilias Quinti, egregii atque honorati viri, cum ita paralisi fuisset obstricta, ut etiam pedum usus negaretur, a viro suo ut istuc per multorum itineris spatium deferretur poposcit. Quo cum pervenisset, sanctorum martyrum basilicam famulantium manibus inlata pedibus ad diversorium rediit ac sanitate de praemortuis restituta membris miraculum suum ipsa circumtulit.

(19) Haec duo tantum miracula passioni sanctorum inserenda credidi. Ceterum satis multa sunt, quae vel in purgatione daemonum vel in reliquis curationibus cotidie illic per sanctos martyres domini virtus operatur.

(20) Neque enim hoc omittendum est, ^quod per longum temporis tractum beati Innocentii membra martyris Rodanus revelavit. Iugi enim inluviae vicinum in se cespitem vergens religiosa quadam soli pernicie ad sepulturam martyris famulatrix unda pervenit. Prolatas namque reliquias leniter lambens non ideo a sinu terrae protulit ut in gurgitis [sui] procellam demergeret, sed ob gloriosam devotionem intra ambitum basilicę ceteris martyribus sepulturae praeciperet sociari. Nec non, ut credimus, idcirco deus, qui est innocentiae verus amator, longe post passionem sacratissimae legionis innocenti unda Rodani fluminis famulante revelavit martyris sui Innocentii inclita membra, ut et aquas exinde santificaret et fidelibus patrocinium provideret. Cuius translationem a sanctae recordationis Domiciano Genevense et Grato Augustanę urbis vel Protasio, tunc temporis illius loci epis celebratam recolentes cotidiana devotione et laudibus frequentamus, adiuvante domino nostro Jesu Christo, qui vivit et regnat in saecula saeculorum. Amen.

[Passio sanctorum Cosmae et Damiani.]