(1) Diocletianus, quondam Romanę rei publicę princeps, cum ad imperium totius orbis fuisset electus omnesque provincias turbari quorumdam praesumptione perspiceret, ad consortium imperii vel laboris olim sibi commilitonem Herculium Maximianum Cesarem fecit eumque contra Amandum et Ȩlianum, qui in Bagaudarum loco praesumptione servili arma commoverant, ad Gallias destinavit. Cui ad supplementum exercitus legionem Thebeorum ex orientalibus militibus dedit. Quę legio sex milia sexcentos ac sexaginta viros validos animis et instructos armis antiquorum Romanorum habebat exemplo. Hi igitur milites Christianę religionis ritum orientali traditione susceperant a Ierosolimitane urbis epo [fidemque sacram vituti et armis omnibus preponebant] Romanamque civitatem attingentes eandem Christianitatis fidem [quam acceperant] apud beatum Marcellum papam confirmaverunt, ita ut ante gladio interirent quam sacram fidem [Christi quam acceperant] violarent. Recepti igitur a Diocletiano datis armis iubentur, ut post Maximianum Cesarem ad Gallias properarent.

(2) Maximianus itaque, usui gentilium valde deditus [usu quidem ... polluerat] ad exstinguendum Christianitatis nomen exarserat, ut si qui tunc dei veri cultum profiteri auderent vel ad supplicia seva vel ad necem raperentur. Igitur in Galliam properans Maximianus cum exercitu ad Alpium Appenninarum aditum venit. Transmeantibus iter Alpium post arduam et horridam viam subito ęqualis loci campestris occurrit grata planities. Quo in loco oppidum factum est, quod Octodorus nomen accepit, circa quod aut irrigua fluminibus ^prata aut agrorum fertilis cultura porrigitur, praecipue deinde Rodani fluminis cursus effertur, qui mole sua leniter fluens regionis ipsius gratiam propria amenitate commendat. Transcensis igitur Alpibus Maximianus Cesar Octodorum venit ibique sacrificaturus idolis suis convenire exercitum iussit atroci proposita iussione ut per aras demonibus consecratas iurarent ęqualibus sibi animis contra Bagaudarum turbas esse pugnandum christianosque velut inimicos diis suis ab omnibus persequendos. Quod ubi [primum] ad noticiam Thebeę legionis pervenit praeteriens Octodorum oppidum ad locum, cui Agaunum nomen est, celeriter properavit, ut duodecim milium spacio ab Octodoro separata necessitatem committendi sacrilegii praeteriret. Agaunum accole interpretatione Gallici sermonis saxum dicunt. Quo in loco ita vastis rupibus Rodani fluminis cursus artatur, ut commeandi facultate subtracta constratis pontibus viam fieri itineris necessitas imperaret. Undique tamen imminentibus saxis parvus quidem sed amenus irriguus fontibus campus includitur, ubi fessi milites legionis Thebeę post laborem tanti itineris residerunt.

(3) Maximianus Cęsar, dum ad sacramenta superius memorata cunctos in exercitu suo cogeret, agnovit praetergressam, ut diximus, legionem. Subito iracundię furore completus satellites mittit, ut legionem ad sacramentorum suorum sacrilegia revocarent.

Erat in eadem legione primicerius Mauricius et signifer Exuperius et Candidus senator, qui ita commilitonibus suis praeerant, ut amore potius equalitatis quam terrore militari obedienda praeciperent. Requirunt itaque quid Maximianus Cesar ira dictante mandasset. Dictumque est ab his, quos Cesar miserat, milites omnes immolasse hostias, libasse sacrificia et sacramenta phanatici ordinis praebuisse, iubere Cesarem, ut legio festinanter revertens commilitonum pareret exemplo. Tunc hii qui praeerant legioni miti affatu dedere responsum, ob hoc praetergressos se Octodorum, quia fama ad eos sacrificiorum ordinem detulisset, nefas sibi visum esse, ut dęmonum aras christianorum videret obtutus; esse sibi in animo deum vivum colere et traditam Christianitatis religionem usque ad finem vitę perenniter custodire, ad bellorum usum paratam legionis esse virtutem, ad committenda vero sacrilegia, sicut Cesar praecepit, Octodorum non redire.

(4) Reversi itaque satellites nuntiaverunt obstinatos esse animos legionis nec velle praeceptis imperatoris obedire. Tunc Maximianus Cęsar iracundię nimietate succensus prosiluit dicens: "Ergone milites mei imperatoria praecepta et sacrorum meorum ordinem spernunt! Sanctienda erat vindicta publica etiam si tantum maiestatem regiam contempnere voluissent; iungitur despectui meo cęlestis iniuria et mecum pariter religio Romana contempnitur. Sentiat itaque contumax miles me non solum mihi sed etiam numinibus meis dare posse vindictam; iam nunc fidissimorum meorum turba festinet, ac decimum quemque morti funesta sors praebeat, discant equalium neces quos ordo praemiserat moriendi, qualiter Maximianus vel sibi vel numinibus suis hac severitate dederit ultionem!"

(5) Post hanc vocem apparitoris infausta iussio porrigitur, ad legionem velociter properatur et crudele praeceptum refertur. Traduntur neci quos ordo repperit numerandi, leti ergo percussoribus cervices praebent solaque inter eos est de gloriosę mortis occupatione contentio. Peracto itaque scelere ut Octodorum legio redeat iubetur. Beatus igitur Mauritius, qui erat primicerius legionis, paululum a satellitibus regis segregatus convocat socios eosque sic alloquitur: "Gratulor virtuti vestrę, commilitones optimi, quod amore religionis nullam vobis Cesaris praecepta attulere formidinem; gaudentibus quodam modo animis tradi ad necem gloriosam commilitones vestros vidistis. Quam timui ne quisquam, quod armatis facile est, specie defensionis, beatissimis funeribus manus obviam afferre temptaret! Iam mihi ad huius rei interdictum Christi nostri parabatur exemplum, qui exemptum vagina apostoli gladium proprie vocis iussione recondidit, docens maiorem armis omnibus Christiane confidentię esse virtutem. Hic deus Christus plane mentes vestras manusque prohibuit, ne quisquam vestrum divino operi mortalibus dextris obviaret. Quin immo cepti operis fidem religione perenni complete! Hactenus exempla sacris inserta codicibus legebamus; iam nunc per nosmet ipsos quos sequi debeamus aspeximus. Ecce vallatus sum commilitonum meorum corporibus, quos de latere meo funestus satelles eripuit, aspersus sum cruore sanctorum et sacri sanguinis reliquias vestibus meis porto et dubito eorum sequi necem, quorum gratulans admiror exemplum? Et vacat cogitare quid imperator iubeat, qui sorte mihi mortalis ęqualis est. Si habere aliquid virium imperatoria praecepta potuissent, circa beatissimorum trium puerorum corpora regis Persarum valuisset incendium nec contempnere leonum rugitus lacu clausus vel evadere propheta potuisset. Sacramenta olim dedisse nos memini quod contemptu lucis istius et desperatione vitę defensare rem publicam deberemus; iam tunc promisi mei corporis vilitatem et spopondi hanc imperatoribus fidem nec tamen mihi ullus tunc regna celestia promittebat. Quid Christo spondente faciendum est, si hoc potuimus militię devotione promittere? Quin immo, fortissimi commilitones, olim devotas animas subdamus preciosissimę passioni, sit nobis virilis animus, fides inviolata permaneat! Iam cerno ante tribunal Christi stantes eos quos neci paulo ante satelles regius deputavit; illa ^vera gloria est, quę ęternitatem beatam vitę huius brevitate mercatur. Aequalis omnes animo, una voce responsum satellitibus demus: "Milites quidem, Cesar, tui sumus et ad defensionem rei publicę Romana arma suscepimus nec umquam desertores bellorum aut proditores milicię fuimus aut ignavia formidinis flagitium subire meruimus. Tuis enim obtemperaremus praeceptis nisi instituti legibus christianis demonum cultus et aras semper pollutas sanguine vitaremus. Comperimus praecepisse te, ut aut sacrilegiis pollueres Christianos aut punires. Non inquiras longius latitantes, nos omnes Christianos esse cognosce; habebis potestati tuę subdita omnium corpora, auctorem vero suum respicientes Christum animas non tenebis." Hec sicut vir sanctus praedixerat, legionis probatur assensio et Cęsari per satellites nuntiatur.

(6) Tunc Maximianus inclementi praecepit iussione, ut iterum decimum renovate crudelitatis ordo consumeret. Post hanc vocem ad legionem properatur, crudelia praecepta peraguntur, reliquis ut Octodorum redeant iubetur. Tunc Exuperius, quem [ante] principem vel campiductorem superius memoravimus, correptis legionis suę signis hac circumstantes oratione confirmat: "Tenere me, commilitones optimi, saecularium quidem bellorum signa perspicitis, sed non ad hęc arma provoco, non ad hęc bella animos vestros virtutemque compello, quia aliud nobis genus eligendum est proeliorum, non enim per hos gladios potestis ad regna cęlestia properare. Robore nobis opus est animarum; invicta defensio est fidem, quam deo promisimus, in ultimis custodire. Iam de commilitonum nostrorum gloria, ea quę divino cernebat obtutu, Mauricius est locutus, ego autem vobis victoriam plenam, si Christo creditis, repromitto. Proiciant dextrę nostrę arma ista cum signis militaribus, quom ? praestabit hoc Christus, ut mox in ipso cęlesti, sicut promittitur, regno alia vobis Exuperium vestrum videatis signa monstrare. Vadat quin immo funestus satelles et hęc truculento nunciet regi: "Insuperabilis legionis istius animos, Cesar, agnosce; tela proicimus; exarmatas quidem dextras satelles tuus, sed armatum fide catholica pectus inveniet. Occide, prosterne, secandas gladiis percussoribus cervices praebemus intrepidi; hęc nobis iocundaria sunt, dummodo quod te cum sacrilegiis tuis contempnimus ad regna cęlestia iam nunc properantes." Flagrabat [enim iam] tunc in beatissimis viris martyrii gloriosus ardor. Hęc mandata legionis remeans ad Maximianum Cesarem satelles nuntiat.

(7) At ille, quasi nihil iterato fuisset scelere perpetratum, ire iubet propere exercitum et circumfundi imperat legionem nullumque de tanto sanctorum exercitu praecepit derelinqui. Ventum itaque est, circumsistit beatam legionem turba carnificum et omnis etas sine discretione perimitur lanianturque beata corpora et devotas deo animas fideli mortis professione commendant. Peracta tandem cede inter omnes sanctorum percussores praeda dividitur. Namque Maximianus facultatem dederat, ut, quisque legionis illius militem iugulasset, interempti spoliis uteretur. Divisa igitur omnium praeda ad vescendum ępulandumque victrix turba consedit,

(8) cum interea veteranus quidam ultimę ętatis senio fatigatus, nomine Victor, ad contaminatum cedibus locum itineris necessitate deductus est. Dum ad epulas pro etatis veneratione ab omnibus rogaretur, requirere cępit, quęnam esset causa lęticię, qua inter tot corpora peremptorum gaudentes exultantesque possint milites epulari. Dictum a quodam est, quod legio Christianę legis studio cerimonias Romanas cultumque numinum pariter cum imperatoris iussionibus contempnere voluisset dataque neci esset, ut disciplinę militaris traditus ordo severius teneretur. Tunc Victor alte gemitum trahens graviterque suspirans detestatus convivas detestatusque et convivium exclamat: "Heu me, qui per tot annorum miliciam ad hanc infelicem ętatem veni et in hac legione militare non merui; quam bene inter tantos gloriosę mortis honore donatos finem vitę invenire potuissem! Si saltem commilitone indignus eram vel me ante actas horas viandi necessitas detulisset, ut senilis pectoris cruor tantorum virorum victimis misceretur, obtuleram corpus hoc neci, dummodo tantę laudis consortio non carerem." Talia dicente beato Victore prophanorum stantem turba vallavit, quę utrum Christianus esset respondere minaciter iubet.

(9) At ille, paululum oculos ad cęlum erigens, tali percunctantibus sermone respondit: "Longius me vivendi usus ad hanc, quam videtis, perduxit etatem. Quecumque in hoc mundo aguntur aut studium repperit aut rerum volubilitas agit aut varius semper casus infestat; quodcumque volumus, optamus, scimus aut cupimus, sed totus mundus caligine submersus tenebris circumfluentibus latet, nisi aut nobis viam Christus ostenderit aut lumen Christus effulserit. Quod ego fideli mente perpendens utinam ultimo contester effectu! Quod si me huc paulo ante tempus trucidate legionis itineris necessitas detulisset, conviviis vel epulis vestris horum funerum consortium praetulissem. Sed etiam nunc praestabit Christus, ut Christianum me vel propter confessionem meam transire ulterius per beata funera non sinatis." Hęc eum loquentem subita percussoris obtruncat insania. Et ita vir sanctus consortium sanctorum celeri professione promeruit.

(13) Hęc nobis tantum de numero illo martyrum comperta sunt nomina, id est beatissimorum Mauricii, Exuperii, Candidi, Innocentii, Victoris atque Vitalis; cetera vero nomina nobis quidem incognita, sed in libro vitę sunt scripta.

(14) Ex hac eadem legione fuisse dicuntur etiam illi martyres Ursus et Victor, quos Solodoro passos fama confirmat. Solodorum vero castrum est super Arulam flumen non longe a Reno positum.

(15) Opere preciosum. Nunc etiam illud volumus indicare, quis deinde Maximianum trucem tyrannum exitus consecutus sit. Cum dispositis igitur insidiis genero suo Constantino tunc regnum tenenti mortem moliretur, deprehenso dolo illius apud Massiliam captus nec multo post strangulatus teterrimoque hoc supplicio affectus impiam vitam digna morte finivit.

(16) At vero beatissimorum Agaunensium martyrum corpora post multos passionis annos sancto Theodoro eiusdem loci epo revelata traduntur. In quorum honore construebatur basilica, quę vaste nunc adiuncta rupi uno tantum latere acclivis iacet.

Quid autem miraculi ibi tunc apparuerit, nequaquam tacendum putavi.

(17) Accidit namque, ut inter reliquos artifices, qui invitati convenisse ad illud opus videbantur, quidam adesset faber, quem adhuc gentilem esse constaret. Hic cum dominico die, quo ceteri ad expectanda diei illius festa discesserant, in fabrica solus substitisset, in illo secreto se subito clara luce manifestantibus sanctis hic idem faber rapitur atque ad pęnam vel ad supplicia distenditur, et visibiliter turbam martyrum cernens verberatur et increpatur, eo quod die dominico ecclesię solus deesset, vel illud fabricę opus sanctum suscipere gentilis auderet. Quod adeo misericorditer et a sanctis factum constitit, ita ut faber ille consternatus et territus salutare sibi nomen posceret, statimque Christianus effectus sit.

(18) Neque illud in sanctorum miraculis praetermittam, quod perinde clarum atque omnibus notum est: Materfamilias Quinti, egregii atque honorati viri, cum ita paralisi fuisset obstricta, ut ei etiam pedum usus negaretur, a viro suo ut Agauno per multum itineris spatium deferretur poposcit. Quo cum pervenisset sanctorum martyrum basilicę, famulantium manibus illata pedibus ad diversorium rediit ac sanitati de praemortuis restituta membris miraculum suum ipsa circumtulit.

(19) Hęc duo tantum mira passioni sanctorum inserenda credidi. Ceterum satis multa sunt, quę vel in purgatione dęmonum vel in reliquis curationibus cottidie illic per sanctos martyres domini virtus operatur.

(20) Neque enim hoc omittendum est, quod per longum temporis tractum beati Innocentis membra martyris Rodanus revelavit. Iugi enim eluvio vicinum in se cespitem vergens religiosa quadam soli pernicie ad sepulturam martyris famulatrix unda pervenit. Prolatas namque reliquias leniter lambens non ideo a sinu terrę protulit, ut in gurgitis sui procellam dimergeret, sed ob gloriosam devotionem intra ambitum basilicę ceteris martyribus sepultura precepit sociari. Cuius translationem a sancte recordationis Domiciano Genavensi et Grado Augustane urbis vel Protasio tum temporis huius loci epo celebratam recolentes cotidiana devotione et laudibus frequentamus, adiuvante domino nostro Iesu Christo, qui cum patre et spiritu sancto vivit et regnat in secula seculorum. Amen.