(1) DIOCLETIANUS, quondam Romanę rei publicę princeps, cum ad imperium totius orbis fuisset electus omnesque provincias turbari quadam presumptione perspiceret, ad consortium imperii vel laboris olim sibi conmilitonem Herculium Maximianum Cesarem fecit eumque contra Amandum et Elianum, qui in Baugaudarum nomen presumptionis servilia arma commoverant (commovert), ad Gallias destinavit. Cui ad supplementum exercitus legionem Thebeorum ex orientalibus militibus dedit. Que legio sex milia sexcentos ac sexaginta sex viros validos animis et instructos armis antiquorum Romanorum habebat exemplo. Hi igitur milites Christianę religionis ritum orientali traditione susceperant a Iherosolimitanę urbis epo fidemque sacram virtute et armis omnibus preponebant. Ad urbem quippe Romanam itinere attingentes eandem Christianitatis fidem, quam acceperant, apud beatum Marcellinum, predicte Romanę urbis pontificem confirmabant, ut ante gladio interirent quam sacram fidem [Christi], quam acceperant, violarent. Precepti igitur a Diocletiano principe, ut post Maximianum collegam, iter quod ceperant Gallias tenderent, profecti sunt.

(2) Maximianus Cęsar, usu quidem milicie bellis aptus sed idolorum specialis cultor, ferus animo, avaritia crudelis, libidini deditus ceterisque vitiis obsessus severitatem imperatoriam nimia crudelitate polluerat. In Galliam properans ad Alpium Penninarum aditum venit. Transmeantibus iter Alpium post arduam et horrendam viam subito ęqualis loci campestris occurrit grata planities. Quo in loco oppidum factum est, quod Octodorus nomen accepit. Circa quod [aut] irrigua fluminibus prata atque agrorum porrigitur fertilis cultura. [Precipue] deinde Rhodani fluminis validus offertur cursus, qui more suo leniter fluens regionis ipsius grata amenitate commendat prata. Transcensis igitur Alpibus Maximianus Cesar Octodorum venit ibique sacrificaturus ydolis suis convenire exercitum iussit, atroci proposita iussione, ut per aras demonibus consecratas iurarent quod equalibus sibi animis contra Bagaudarum turbas esset pugnandum christianosque velut inimicos diis suis ab omnibus persequendos. Quod ubi primum pervenit ad noticiam Thebaide legionis, preteriens Octodorum oppidum ad locum, cui Agauno nomen est, celeriter properavit, ut duodecim milium spacio ab Octodoro separata necessitatem committendi sacrilegium preteriret. Agaunum accolę interpretatione Gallici sermonis saxum dicunt. Quo in loco ita vastis rupibus Rodani fluminis ita cursus artatur, ut commeandi facultate subtracta constratis pontibus viam fieri itineris necessitas imperaret. Undique tamen imminentibus saxis parvus quidem sed amenus irriguus fontibus includitur campus, ubi fessi milites legionis Thebeę post laborem tanti itineris resederant.

(3) Maximianus Cesar, dum ad sacramenta superius memorata cunctos in exercitu suo ageret, agnovit pretergressam, ut diximus, legionem. Subito iracundię furore repletus satellites mittit, ut legionem ad sacramentorum suorum sacrilegia revocarent.

Erant in eadem legione primicerius Mauricius, signifer Exuperius et Candidus senator, qui ita commilitonibus suis preerant, ut amore potius equalitatis quam terrore militari obedienda preciperent. Requirunt itaque quid Maximianus Cęsar ira dictante mandasset. Dictum est ab his, quod Caesar iusserat militones immolasse hostias, libasse sacrificia et sacramenta fanatici ordinis prebuisse, iubere Cesarem, ut legio festinanter revertens commilitonum pareret exemplo. Tunc hii qui preerant legioni 〈non redire〉 miti affatu dedere responsum, ob hoc pretergressos se Octodorum, quia iam fama ad eos sacrificiorum ordinem detulisset, fas sibi visum non esse, ut demonum aras christianorum videret obtutus; esse sibi in animo deum vivum colere, traditam orientali more religionem usque ad diem vitę perhenniter custodiit, ad bellorum usum paratam esse legionis virtutem, ad committenda vero sacrilegia, sicut Cesar precepit, Octodorum non redire.

(4) Reversi itaque satellites nuntiaverunt obstinatos esse animos legionis nec velle preceptis obedire imperatoriis. Tunc Maximianus Cesar iracundię nimietate succensus ad hanc vocem subito furore prosilivit: "Ergone milites milites mei imperatoria precepta et sacrorum meorum ordinem spernunt! Sanctiendum erat vindicta publica etiam si [tantum] potestestatem regiam contemnere voluissent; Iungitur despectui meo cęlestis iniuria et mecum par religio Romana contemnitur. Sentiat contumax miles me non solum mihi sed etiam numinibus meis dare posse vindictam; iam nunc fidelissimorum meorum turba festinet, decimum quemque morti funesta sors prebeat, discant equalium neces quos ordo premiserit moriendi, qualiter Maximianus vel sibi vel numinibus suis hac severitate dederit ultionem!"

(5) Post hanc vocem parituris iussio infausta porrigitur, ad legionem velociter properatur, crudelia precepta reserantur. Traduntur neci quos ordo repperit numerandi, leti percussoribus cervices prebent solaque inter eos erat de gloriose mortis occupatione contentio. Perfecto itaque scelere ut Octodorum legio redeat iubetur. Tunc Mauricius primicerius paululum a satellitibus regiis segregatus convocat legionem et hac oratione sanctiores alloquitur: "Gratulor virtuti vestre, commilitones optimi, quod amore religionis nullam vobis precepta Cesaris attulere formidinem; gaudentibus quodammodo animis tradi ad necem gloriosam commilitones vestros vidistis, quos timui ne quisquam, quod armatis facile est specie defensionis, beatissimis funeribus manus obvias offerre temptaret! Iam mihi ad huius rei interdictum Christi nostri parabatur exemplum, qui exemptum vagina [apostoli] gladium proprię vocis iussione recondidit, docens maiorem armis omnibus Christianę confidentię esse virtutem. Hic deus Christus precavens mentes vestras manusque prohibuit, ne quisquam divino operi mortalibus dextris obviaret. Quin immo cepti operis fidem perhenni religione complete! Hactenus exempla sacris codicibus inserta legebamus; iam nunc per nosmet ipsos quos sequi deberemus aspeximus. Ecce vallatus sum commilitonum meorum corporibus, quos de latere meo funestus satelles eripuit, aspersus sum cruore sanctorum et sacri sanguinis reliquias meis vestibus porto nec dubito eorum sequi necem, quorum gratulans ammiror exemplum? Et vacat cogitare quid imperator iubeat, qui sorte michi mortalitatis equalis est. Si habere aliquid virium imperatoria precepta potuissent, circa beatissimorum puerorum corpora regis Persarum valuisset incendium nec contemnere leonum rugitus lacu clausus propheta potuisset. Sacramenta olim dedisse nos memini quod contemptu lucis istius et desperatione vitę defensare rem publicam deberemus; iam tunc promisi corporis mei vilitatem et spopondi hanc imperatoribus fidem nec tamen ullus mihi tunc regna promittebat celestia. Quid Christo spondente faciendum est, si hoc potuimus milicie devotione promittere? Quin immo, fortissimi commilitones, [olim devotas] animas subdamus pretiosissime passioni, sit nobis virilis animus, fides inviolata permaneat! Iam cerno ante tribunal Christi stantes eos quos neci paulo ante satelles regius deputavit; illa vera gloria est, quae eternitatem beatę vitę huius mereatur (cod.;i.e. mercatur) brevitate. Equali omnes animo, una voce responsum satellitibus demus, id nuntiate 〈milites Cesari〉: " Tui sumus, Cesar, et ad defensionem rei publicę Romana arma suscepimus nec umquam aut desertores bellorum aut proditores milicie fuimus aut ignavę formidinis subire flagitium meruimus. Tuis etiam obtempera^remus preceptis nisi instituti legibus christianis demonum cultus et aras semper pollutas sanguine vitaremus. Comperimus precepisse te, ut aut sacrilegiis pollueres Christianos aut punires. Nec non inquiras longius latitantes, Nos omnes Christianos esse cognosce; habes potestati tuę subdita omnium corpora, auctorem vero suum respicientes Christum animas non habebis." Hec sicut vir sanctus dixerat, legionis probantur assensu et Cesari per satellites nuntiantur.

(6) Tunc Cesar inclementi iussione precepit, ut iterum decimus renovate crudelitatis ordo consumeretur. Post hanc vocem ad legionem velociter properatur, crudelia precepta peraguntur, Reliqui ut Octodorum redeant iubetur. Tunc Exuperius, quem ante principem vel campiductorem [superius] memoravi, correptis legionis suę signis hac circumstantes oratione confirmat: "Tenere me, commilitones optimi, secularium quidem bellorum signa perspicitis, sed non ad hec arma provoco, non ad hęc bella animos vestros virtutemque compello; aliud nobis genus eligendum est proeliorum, non per hos gladios potestis ad regna properare cęlestia. Robore nobis opus est animorum, invictaque defensione [est] fidem, quam deo promisimus, in ultimis custodire. Iam de commilitonum nostrorum gloria, quam divino cernebat intuitu Mauricius [est locutus], ego vobis victoriam plenam, si Christo creditis, repromitto. Proiciant dexterę nostrę arma ista cum signis militaribus, prestabit hoc Christus, ut mox in ipso cęlesti, sicut promittitur, regno alia vobis Exuperium vestrum videatis signa monstrare. Vadat quin immo satelles funestus et hęc truculento regi nuntiet: "Milites tui sumus, imperator, sed tamen servi quod libere confitemur dei (a.c.; deo p.c.). Tibi miliciam debemus, illi innocentiam. A te stipendium laboris accepimus, ab illo vitę exordium sumpsimus. Sequi imperatorem in hoc nequaquam possumus, ut auctorem nostrum negemus dominum, auctorem vero velis nolis tuum. Non nos adversum te, imperator, armavit ipsa, que est fortissima in periculis, desperatio. Tenemus arma et non resistimus, quia mori magis quam occidere volumus, et innocentes interire quam noxii preoptamus vivere. Sed si quid in nos ultra statueris, ignem, tormenta, ferrum subici parati sumus, Christiani sumus, persequi Christianos non possumus. Inexuperabiles legionis istius animos Cęsar agnoscat; tela proicimus; exarmatas quidem dextras satelles tuus, sed armatum fide catholica pectus inveniet. Occide, prosterne, resecandas gladiis percussoribus cervices prebemus intrepidi; hęc nobis iocundiora sunt, dum[modo quod] te cum sacrilegiis tuis contemnimus ad regna iam nunc celestia properantes." Flagrabat enim iam tunc in beatissimis viris [martyrii] gloriosus ardor. Hęc mandata legionis remeans ad Maximianum Cęsarem satelles nuntiat.

(7) At ille, quasi nichil iterato fuisset scelere perpetratum, ire propere exercitum iubet et circumfundi imperat legionem nullumque de tanto sanctorum exercitu precepit relinqui. Ventum itaque est, circumsistit legionem beatam turba carnificum, Omnis etas sine discretione perimitur lanianturque beata corpora et devotas deo animas fideles mortis professione commendant. Operta est terra illic procumbentibus in morte corporibus iustorum, fluxeruntque pretiosi sanguinis rivi. Que umquam rabies absque bello tantam humanorum corporum stragem dedit, [quae feritas ex sententia sua tot simul perire vel reos iussit! Ne iusti punirentur multitudo non obtinuit, cum inultum esse soleat quod multitudo delinquit. Hac igitur crudelitate immanissimi tyranni confectus est ille sanctorum populus,] quia contempsit rem presentium ob spem futurorum. Sic interfecta est illa plane angelica legio, que ut credimus ^cum illis angelorum legionibus iam collaudant dominum in excelsis. Peracta tandem cede inter omnes sanctorum percussores preda dividitur. Namque Maximianus facultatem dederat, ut, quicumque legionis illius militem iugulasset, interempti spoliis uteretur. Divisa igitur omnium preda ad vescendum epulandumque victrix turba consedit.

(8) Interea veteranus quidam ultimae ętatis senio fatigatus, nomine Victor, ad contaminatum cedibus locum itineris necessitate deductus est. Et cum ad epulas pro etatis veneratione ab omnibus rogaretur, requirere cępit, quenam esset causa leticię, quod inter tot corpora peremptorum gaudentes exultantesque possent milites epulari. Dictum est a quodam, quod legio Christianę legis studio cerimonias Romanas cultumque deorum pariter cum imperatoriis iussionibus contempnere voluisset dataque neci esset, ut disciplinę militaris traditus ordo severius teneretur. Tunc Victor alte gemitum trahens graviterque suspirans detestatus est convivium et simul exclamat: "Heu me, qui per tot annorum miliciam ad hanc infelicem ętatem perveni et in hac legione militare non merui; quam bene inter tales gloriosę mortis honore donatus finem vite invenire potuissem! Saltem si commori indignus eram vel me ante actas horas viandi necessitas detulisset, ut senilis peccatoris (pectoris a.c.?) cruor tantorum virorum victimis misceretur, obtuleram hoc corpus neci, dum m ^odo tantę laudis consortio non carerem." Talia dicentem profanorum turba statim vallavit, quę utrum Christianus esset respondere minaciter iubet.

(9) At ille, paululum oculos ad cęlos erigens, tali percunctantibus sermone respondit: "Longus me vivendi usus ad hanc, quam videtis, perduxit etatem. Quecumque in hoc mundo aguntur aut studium repperit aut rerum volubilitas agit aut varius semper casus infestat; quodcumque volumus, optamus, scimus [aut] cupimus, totum mundi caligine submersum tenebris circumfluentibus latet, nisi nobis aut viam Christus ostenderit aut lumen Christus effulserit. Quod ergo fideli mente perpendens utinam ultimo contester affectu! Quod si paulo ante me ad tempus trucidate legionis itineris necessitas detulisset, conviviis vel epulis vestris horum funerum consortium pretulissem. Sed etiam nunc prestabit Christus, ut Christianum me vel propter professionem meam ulterius per beata funera transiit non sinatis." Haec eo loquente subito percussoris eum obtruncat insania. Ita vir sanctus consortium sanctorum celeri confessione promeruit promeruit ceterisque martiribus in eo loco sicut morte ita est honore coniunctus.

(13) Hec nobis tantum de numero istorum martirum comperta sunt nomina, id est beatissimi Mauricii, Exuperii, Candidi, Innocentii, Victoris atque Vitalis; cetera vero nobis quidem incognita, sed in libro vitę sunt scripta.

(14) Nam ex eadem legione fuisse dicuntur etiam illi martyres Ursus et Victor, quos Solodoro passos fama confirmat. Solodorum vero castrum [est] super Arole fluvium non longe a Reno positum.

(15) Opere precium est etiam illud indicare, quis deinde Maximianum trucem [tyrannum] exitus consequutus sit. Cum dispositis insidiis genero suo Constantino, tunc regnum tenenti, mortem moliretur, deprehenso dolo [illius] apud Massiliam captus est nec multo post strangulatus teterrimo[que] hoc supplicio affectus impiam vitam digna morte finivit.

(16) Beatissimorum vero martirum corpora post multos passionis illorum annos sancto Theodoro, illius loci epo, revelata traduntur. In quorum honore dum construeretur ęcclesia, quae vastę nunc adiuncta rupi est.

Quid miraculi tunc apparuerit, nequaquam tacendum putavi:

(17) Accidit ut inter reliquos artifices, qui invitati ad hoc opus convenisse videbantur, quidam adesset faber, quem adhuc gentilem esse constaret. Hic enim dominico die, quo ceteri ad expectanda diei huius festa abscesserant, in fabrica solus sub^stitisset, in illo [secreto] se subito clara luce manifestantibus sanctis hic idem faber rapitur atque ad penam vel supplicia distenditur, et visibiliter turbam martyrum cernens verberatus etiam increpatur, quod vel die dominico ecclesię solus deesset, vel illud fabrice opus sanctum suscipere gentilis auderet. Quod ideo misericorditer a sanctis factum constat, ut faber ille consternatus et territus salutare sibi nomen posceret, statimque Christianus effectus est.

(18) Neque illud in sanctorum miraculis pretermittam, quod perinde clarum atque omnibus notum est: Materfamilias Quinti, egregii atque honorati viri, cum ita paralisi fuisset obstricta, ut [ei] etiam pedum usus negaretur, [a viro suo] ut illuc per multum itineris spatium deferretur poposcit. Quo cum pervenisset, sanctorum martirum basilicę famulantium manibus illata pedibus propriis ad diversorium rediit ac sanitati de praemortuis restituta membris miraculum suum [ipsa] circumtulit.

(19) Hec duo tantum miracula passioni sanctorum inserenda credidi. Ceterum satis multa sunt, que vel in purgatione demonum vel in reliquis curationibus cotidie illic per sanctos martires virtus domini operatur.

(20) Neque enim illud omittendum est, quod per longum temporis tractum beati Innocentii membra martiris Rodanus revelavit. Iugi enim ingluvie vicinum in se ce^spitem vergens religiosa quadam pernicie soli ad sepulturam martiris famulatrix unda pervenit. Prolatas namque reliquias leniter lambens non ideo a sinu terrę protulit ut in gurgitis procellam dimergeret, sed ob gloriosam devorationem intra ambitum basilicę ceteris martyribus [sepulturae] preciperet sociari. Nec non, ut credimus, idcirco deus, qui est innocentię verus amator, longe post passionem sacratissimę legionis innocenti unda Rodani fluminis famulante revelavit martiris sui Innocentii inclita membra, ut et aquas inde santificaret et fidelibus patrocinium provideret. Cuius translationem a sanctę recordationis Domitiano Genevense et Grato Augustanę urbis vel Prothasio, tunc temporis loci illius epis celebratam recolentes cotidiana devotione et laudibus frequentamus, adiuvante domino nostro Jesu Christo. [qui vivit et regnat in saecula saeculorum. Amen.]

[Passio sanctorum martirum Cypriani et Iustinae]