(1) Diocletianus, quondam Romane rei publice princeps, cum ad imperium totius orbis fuisset electus omnesque provincias turbari quorumdam praesumptione perspiceret, ad consortium imperii vel laboris olim sibi commilitonem Herculium Maximianum Cesarem fecit eundemque contra Amandum et Elianum, qui in Baucadarum nomen praesumptione servili arma commoverant, [ad Gallias] destinavit. Cui ad supplementum exercitus legionem Thebeam ex orientalibus militibus dedit. Que legio sex milia ac sexcentos viros validis animis et instructis armis antiquorum Romanorum habebat exemplo. Hii igitur milites Christiane religionis ritu in orientali traditione susceperant fidemque sacram virtuti et animis omnibus praeponebant.

(2) Maximianus Cesar, usu quidem militie bellis aptus sed ydolorum specialis cultor, fervidus animo et qui severitatem imperatoriam nimia crudelitate polluerat. In Galliam properans ad Alpium Appenninarum aditum venit. Et transmeantibus iter Alpium post arduam et horridam viam subita equalis loci campestris occurrit lata planities. Quo in loco oppidum factum est, quod Octodorum nomen accepit, circa quod aut irrigua fluminibus [prata] aut agrorum fertilis cultura porrigitur, precipue deinde Rodani fluminis cursus offertur, qui more suo leniter fluens regionis ipsius gratiam propria amenitate commendat. Transcensis igitur Alpibus Maximianus Cesar Octodorum venit ibique sacrificaturus ydolis suis convenire exercitum iussit atroci proposita iussione ut per aras demonibus consecratas iurarent equalibus sibi animis contra Baucadarum turbas esse pugnandum christianosque velut inimicos diis suis ab omnibus persequendos. Quod ubi primum pervenit ad notitiam Thebaide legionis preteriens Octodorum oppidum ad locum, cui Agaunum nomen est, celeriter properavit, ut duodecim milium spatio ab Octodorum separata necessitatem committendi sacrilegii preteriret. Agaunum accole interpretatione Gallici sermonis saxum dicunt. Quo in loco ita vastis rupibus Rodani fluminis cursus artatur, ut commeandi facultate subtracta constratis pontibus viam fieri itineris necessitate imperaret. Undique tamen imminentibus saxis parvus quidem sed amenus irriguis fontibus campus includitur, ubi fessi milites legionis Thebęę post laborem tanti itineris resederunt.

(3) Maximianus vero Cesar, dum ad sacramenta superius memorata cunctas in exercitu suo cogeret, agnovit pretergressam, ut diximus, legionem. Subito iracundie furore completus satellites mittit, ut legionem ad sacramentorum suorum sacrilegia revocarent. Erant in eadem legione primicerius Mauricius et signifer Exsuperius et Candidus senator, qui etiam commilitonibus suis preerant, ut amore potius equalitatis quam terrore militari obedienda preciperent. Requiritur itaque quid Maximianus Cesar ira dictante mandasset. Dictum ab his est, quod Cesar mandaverat milites omnes immolasse hostias, libasse sacrificia et sacramenta phanatici ordinis prebuisse, iubere Cesarem, ut legio festinanter revertens commilitonum pareret exemplo. Tunc hii qui preerant legioni miti affectu dedere responsum, pretergressos se Octodurum, quia iam fama sacrificiorum ad eos ordinem detulisset, fas sibi visum esse, ne demonum aras christianorum videret optutus; esse sibi in animo deum vivum colere et traditam orientali more religionem usque ad diem vite perhenniter custodire, ad bellorum usum paratam religionis esse virtutem, ad committenda vero sacrilegia, sicut Cesar precipit, Octodorum non redire.

(4) Reversus itaque satelles nuntiat obstinatos esse animos religionis nec velle preceptis imperatorum obedire. Tunc Maximianus Cesar iracundie nimietate succensus ab hanc vocem subito furore prosilivit: "Ergone milites mei imperatoria precepta et sacrorum meorum ordinem spernunt! Sanciendum erat vindicta publica etiam si tantum voluntatem regiam contempnere voluissent; iungitur despectui meo celestis iniuria et mecum pariter religio Romana contempnitur. Sentiant contumax miles me non solum michi sed etiam numinibus meis dare posse vindictam; iam nunc fidissimorum meorum turba festinent, et decimum quemque morti funesta sors prebeat, discant ęqualium nece quos ordo pretermiserit moriendi, qualiter Maximianus vel sibi vel numinibus suis hac se veritate dederit ultionem!"

(5) Post hanc vocem parituris iussio infesta porrigitur, [ad legionem velociter properatur, crudelia praecepta reserantur]. Traduntur neci quos ordo repperit numerandi, leti percussoribus cervices prebent solaque inter eos est de gloriose mortis occupatione contentio. Perfecto scelere ut Octodorum legio redeat iubetur. Tunc Mauricius primicerius paululum a satellitibus regiis segregatus convocat legionem et hac oratione sancti oris alloquitur: "Gratulor virtuti nostrę, comilitones optimi, quod amore religionis nullam vobis Cesaris precepta attulere formidinem; gaudentibus quodammodo animis tradi ad necem [gloriosam] commilitones vestros vidistis. Quam timui ne quisquam, quod armatis facile est specie defensionis, beatissimis funeribus manus obvias afferre temptaret! Iam michi ad huius rei interdictum Christi nostri paratur exemplum, qui exempto vagina apostoli gladium propria vocis iussione recondidit, donavit maiorem armis omnibus Christiane confidentię esse virtutem. Hic deus Christus plane mentes vestras manusque prohibuit, ne quisquam divino operi mortalibus dexteris obviaret. Quin immo cepti operis fidem perhemni religione complete! Hactenus exempla sacris inserta codicibus legebamus; iam nunc per nosmet ipsos quod sequi deberemus aspeximus. Ecce vallatus sum commilitonum meorum corporibus, quos de latere meo funestus satelles eripuit, aspersus sum cruore sanctorum et sacri sanguinis reliquias vestibus meis porto et dubito eorum sequi necem, quorum gratulans ammiror exemplum? Et vacat cogitare quod imperator iubeat, qui sorte mihi mortalitatis equalis est. Si haberent aliquid veritatis imperatoria precepta, nec [circa beatissimorum] Hebreorum corporum regis Persarum evadere incendium, nec contempnere leonum rictus lacu clausus propheta potuisset. Sacramenta olim dedisse nos memini quod contemptu lucis istius et desperatione [vitae] defensare rem publicam deberemus; iam tunc promissi mei corporis vilitatem et spondi hanc imperatoribus fidem nec tamen mihi ullus tunc regna celestia promittebat. Quid Christo spondente faciendum est, si hoc potuimus militie devotione promittere? Qui nimio, fortissimi commilitones, olim devotas animas subdamus pretiosissime passioni, sit nobis virilis animus, fides inviolata permaneat! Iam cerno ante tribunal Christi stantes eos quos nec (=neci) paulo ante satellites deputavi; illa vera gloria est, que eternitatem beate vitę huius brevitate meretur. Equali omnes animo et una voce satellitibus responsum demus: "Milites tui quidem, Cesar, sumus et ad defensionem rei publice Romana arma suscepimus nec umquam aut desertores bellorum aut proditores militię fuimus aut ignave formidinis meruimus subire flagitium. Tuis etiam obtemperaremus preceptis nisi institutis legibus christianis demonum cultus et aras semper pollutas sanguine vitaremus. [Comperimus praecepisse te, ut aut sacrilegiis pollueres Christianos aut dederes neci]. Non inquiras longius latitantes, nos omnes Christianos esse cognosce; habes potestati tue subdita omnium corpora, auctorem vero suum aspicientes Christum animas non tenebis." Hec sicut vir sanctus dixerat, legionis probantur assensu et Cesari per satellites nuntiantur.

(6) Inclementi precepit ille iussione, ut iterum decimos revocare crudelitatis ardor consumeret. Post hanc vocem ad legionem velociter properatur, crudelia precepta peraguntur, reliquis ut Octodorum redeant iubetur. Tunc Exsuperius, quem ante principem vel campidoctorem superius memoravi, correptis legionis sue signis hac circumstantes oratione confirmat: "Tenere me, commilitones optimi, secularium quidem bellorum signa perspicitis, sed non ad hęc arma provoco, non ad hec bella animos vestros virtutemque compello; aliud nobis genus eligendum est preliorum, non per hos gladios potest ad regna celestia properari. Robur nobis est opus animorum; invicta defensione fidem, quam deo promisimus, in ultimis custodire. Iam de commilitonum nostrorum gloria, ea que divino cernebat optutu, Mauricius est locutus, ego vobis victoriam plenam, si Christum creditis, repromitto. Proiciunt dextere nostre arma ista cum signis militaribus, det hoc Christus, ut mox in ipso cęlesti, sicut promittitur, regno alia vobis Exsuperium vestrum videatis signa monstrare. Vadat quin immo funestus satelles et hec truculento regi nuntiet: "Inexsuperabiles legionis istius animos, Cesar, agnosce; tela proicimus; fert armatas quidem dexteras satelles tuus, sed armatum fide catholica pectus inveniet. Occide, prosterne, resecandas gladiis percussoribus cervices prebemus intrepidi; hec nobis iocundiora sunt, dummodo quod te cum sacrilegiis tuis contempnimus ad regna tunc celestia properantes." Hec mandata legionis remeans ad Maximianum Cesarem satelles nuntiat.

(7) At ille, quasi nichil iterato fuisset scelere perpetratum, ire propere exercitum iubet et circumfundi imperat legionem nullumque de tantorum sanctorum exercitu precepit derelinqui. Ventum itaque est, circumsistit beatam legionem turba carnificum, omnis etas sine discretione perimitur lanianturque beata corpora et devotas deo animas fideli mortis promissione commendant. Peracta tandem cede inter omnes sanctorum percussores preda dividitur. Namque Maximianus facultatem dederat, ut, quicumque legionis illius militem iugulasset, interempti spoliis uteretur. Divisa igitur omnium preda ad vescendum epulandumque truculenta turba consedit.

(8) Interea veteranus quidam ultime etatis itinere fatigatus, nomine Victor, ad contaminatum cedibus locum itineris necessitate deductus est. Et dum ad epulas pro etatis veneratione ab omnibus rogaretur, requirere cepit, quenam esset causa letitie, quod inter tot corpora peremptorum gaudentes exultantesque possint milites epulari. Dictumque a quodam est, quod legio Christianę legis [studio] cerimonias Romanas cultumque numinum pariter cum imperatoris iussionibus contempnere voluisset dataque neci esset, ut disciplinę militaris traditus ordo severius teneretur. Tunc Victor alte gemitum thahens graviterque suspirans exclamat: "Heu me, qui per tot annorum militiam ad hanc infelicem etatem veni et in hac legione militare non merui; quam bene inter tales gloriose mortis honore donatus finem vite invenire potuissem! Saltim si commilito indignus eram vel me ad has horas viandi necessitas detulisset, ut senilis pectoris cruor tantorum virorum victimis misceretur, optuleram corpus huic neci, dummodo tante laudis consortio non carerem." Talia dicentem prophanorum statim turba vallavit, que utrum Christianus esset respondere minaciter iubet.

(9) At ille, paululum oculos ad celum erigens, tali percontantibus sermone respondit: "Longius me vivendi usus ad hanc, quam videtis, perduxit etatem. Quecumque in hoc mundo aguntur aut studium reperit aut rerum volubilitas agit aut varius semper casus infestat; quodcumque volumus, optamus, scimus aut cupimus, totum mundum caligine submersum tenebris circumfluentibus latet, nisi nobis aut viam Christus ostenderit aut lumen Christi effulserit. Quod ego fideli mente perpendens ita ultimo contestor affectu! Quod si me ad tempus paulo ante trucidate legionis itineris necessitas detulisset, conviviis vel epulis vestris horum funerum consortium pretulissem. Set etiam nunc prestabit Christus, ut Christianum me vel post professionem meam transire ulterius per beata funera ne sinatis." Hęc loquentem subita percussoris obtruncat insania. Ita vir sanctus consortium sanctorum celeri professione promeruit.

(19e) Qui primus ad revelationem Theodori Vallensis epi et quo quisque loco iaceret ostendit, que collecta sanctorum corpora loci ipsius accepit ecclesia, ubi mirabilibus innumeris et diversis suam sanctam potentiam manifestat Christus dominus deus noster. Ex hac vero legione traduntur trecenti decem et octo martyres coronam palma martyrii percepisse, quibus beatum Gereonem Gersonem martyrem prefuisse confirmat antiquitas.