(1) Temporibus Dioclitiani, quondam Romane rei publice principis, cum ad imperium totius orbis fuisset electus aliqu^asque provincias turbari quorumdam presumptione respiceret, ad consortium imperii vel laboris olim sibi commilitonem Herculum Maximianum Cesarem fecit eumque contra Amandum et Helianum, qui in Bagaudarum [nomen] presumptione servili arma commoverant, ad Galliam destinavit. Cui ad supplementum exercitus legionem Thebeam ex orientalibus [militibus] ire precepit. Que legio sex milia sexcentos sexaginta sex viros validos animi[s ?] et instructos armis antiquorum Romanorum habebat exemplo. Hi igitur milites Christiane religionis ritum orientalem traditionem susceperat: Ad Hierosolimitane urbis epo fideique sacre virtutum armis omnibus praeponebant. Ad urbem quippe Romanam ^longo itinere adtingentes eaⁿdem Christianitatis fidem, quam acceperant, apud beatum Marcellinum, praedicte Romanae urbis pontificem, confirmaverunt, ut ante gladio interirent quam sacram fidem Christi, quam acceperant, violarent. (apud- violarent in marg. adi.) Recepti igitur a Dioclitiano Cesare iubentur, [ut] post Maximianum collegam ^{suum ut} in itinere, quo ceperant, Gallias tenderent.

(2) Maximianus Cesar, usum quidem militię bellis aptus sed ydolorum specialis cultor, ferus animo, avaritie anxius, opere crudelis (anxius - crudelis in marg. adi.), libidini deditus cęterisque vitiis obsessus se veritatem {imperi tamen ?}nimiam crudelitatem pollu[lav]erat. In Galliam properans ad Alpium Apenninarum aditum venit. Transmeantibus iter Alpium post arduam et horridam viam subita ęqualis loci campestris occurrit grata planities. Quo in loco oppidum factum est, quod Octodorus nomen accepit, circa quod [aut] inrigua fluminibus

parata aut agrorum fertilis cultura porrigitur, precipue deinde Rhodanis [fluminis] validus cursus offensus, [qui mole sua leniter fluens regionis ipsius gratiam propria amoenitate commendat]. Transcensis igitur Alpibus Maximianus Cesar Octodorum venit ibique sacrificaturus ydolis suis convenire exercitum iussit atroci proposita iussione ut per aras demonibus consecratas iurarent coequalibus sibi animis contra Gabaudarum turbas esse pugnandum, christianos vero velaut inimicos diis [suis] ab hominibus persequendos. Quod ubi primum pervenit ad notitiam Thebaide legionis (legionibus in marg.) preteriens Octodorense oppidum ad locum, cui Agauno nomen est, celeriter properavit, ut octo milium spatio ab Octodorum separata necessitatem committendi sacrilegii preterirent. [Acaunum accolae interpretatione Gallici sermonis saxum dicunt]. Quo in loco ita vastis rupibus Rodani fluminis cursus artatur, ut comeandi facultate subtracta constructis pontibus viam fieri itineris necessitas imperaret. Undique tamen inminentibus saxis parvus quidem sed amenus inriguis fontibus campus includitur, ubi fessis milites legionis Thebeę post laborem tanti itineris resederant. O quanta reverentia excolendus est sacer locus iste, in quo tot pro Christo martyrum milia ferro Cesaris puniuntur!

(3) Maximianus ^igitur Cesar, dum ad sacramenta superius memorata cunctos in exercitu suo cogeret, agnovit prętergressam, ut diximus, legionem (-es a.c.). Subito iracundie furore completus satellites mittit, ut hi legionem (-es a.c.) ad sacramentorum suorum sacrilegia revocarent. Erat in eadem legionem primicerius Mauricius et signifer Exsuperius et Candidus senator, qui ita commilitonibus suis preerant (praeceperant a.c.), ut amore potius divinitatis quam terrore militari obediendam preciperent, viri in rebus bellicis strenui et virtute nobiles, sed fide in deo nobiliores. Erga imperatorem fortitudinem, erga Christum devotione certabant. Evangelici precepti sub armis custodes reddebant quę dei erant deo, et quę Cesaris Cesari restituebant. Requirunt itaque quid Maximianus Cesar ira dictante mandasset. Dictum eis est, quod Cesar iusserat, milites [omnes] immolare hostias, libare sacrificia et sacramenta fanatici ordinis attrectare, iubere Cesarem, ut legio festinanter revertens ad commilitonum se prepararet exemplum. Tunc hii quippe erant legioni miti affatu dederunt responsum, ob hoc ^eos transgresso^s Octodorum, quia iam fama ad eos sacrificiorum ordine pervenisset, fas sibi visum esse, non dęmonum aris Christiani contaminari viderentur, [esse sibi in animo] deum vivum colere et traditam orientali more legionem usque ad finem [vite] perhenniter custodire, ad bellorum usum paratam legionis esse virtutem, ad committenda vero sacrilegia, sicut Cesar precepit, Octodorum non redire.

(4) Reversus itaque satelles nuntiat obstinatos esse animos legionis nec velle preceptis imperatoris obedire. Tunc Maximianus Cęsar iracundię nimietate succensus ad hanc vocem subito furore prosilivit dicens: "Ergo milites mei imperatoria precepta et sacrorum meorum ordine spernunt! Statuenda erit vindicta publica etiam si tantum maiestatem regiam contempnere voluissent; iungitur (iugiter m.pr.) despectui meo cęlestis iniuria et mecum pariter religio Romana contempnitur. Sentiant contumaces milites me non solum michi sed etiam diis meis dare posse vindictam; iam [nunc] fidelissimorum meorum turba festinent, decimum quemque morti funesta sors prebeat, discant equalem necem quos ordo premiserit moriendi, qualiter Maximianus vel sibi vel diis suis hac se veritate dederit ultionem!"

(5) Post hanc vocem apparitoris iussio infausta porrigitur, ad legionem velociter properatur, crudelia precepta reserantur. Traduntur neci quos ordo repperit numerandi, leti percussoribus cervices prębent solaque inter eos erat de gloriosę mortis occupatione contentio. Perfecto itaque scelere ut Octodorum redeat legio (religio m.pr.) iubetur. Tunc Mauritius primicerius (primiserimus cod.) paululum a satellitibus regis segregatus convocat legionem et hac ^oratione sanctiores alloquitur: "Gratulor virtuti vestrę, commilitones optimi, quod amore religionis nullam vobis Cesaris preceptum attulit formidinem; gaudentibus quodammodo animis tradi ad necem gloriosam commilitones vestros vidistis, quibus timui ne quisquam, quod armatis facile est, specie devotionis beatissimis funeribus manus obviam auferre temptaret! Iam michi ad huius regis interdictum Christi nostri parabatur exemplum, qui exemptum (exemplum m.pr.) vagina apostoli gladium proprie vocis iussione recon^didit docens maiorem armis omnibus Christianę confidentie esse virtutem. His deus Christus plane mentes vestras manusque prohibuit, ne quisquam divino operi mortalibus dextris obstitisset (obstetisset m.pr.). Quin immo accepti operis fidem perhenni religione complerent! Hactenus exempla sacris inserta codicibus legebamus; iam nunc per nosmet ipsos quos sequi deberemus aspeximus. Ecce vallatus sum commilitonum meorum corporibus, quos de latere meo funestus satelles abstraxit, aspersus sum cruore sanctorum et [sacri] sanguinis reliquias vestibus meis porto et dubito eorum sequi necem, quorum gratulans ammiror exemplum? Non magnopere curandum est, quid imperator iubeat, qui sorti [mihi] mortalitatis equalis est. Si habere aliquid virium imperatoris praecepta potuissent, circa beatissimorum trium puerorum corpora regis Persarum valuisset incendium nec contempne^re ora leonum lacu clausus ^nec evadere potuisset propheta. Sacramenta olim dedisset nos memini quod contemptu lucis istius et desperationem vitę defensare rem publicam deberemus; iam tunc promisi mei corporis vilitatem et spopondi hanc imperatoribus fidem nec tamen michi ullus tunc regna cęlestia promittebat. Quid Christo spondente faciendum est, si hoc potuimus militię devotionem promittere? Quin immo, fortissimi commilitones, olim devotas animas subdamus pretiosissime passioni, sit nobis virilis animus, fides inviolata permaneat! Iam cerno ante tribunal Christi stantes eos quos neci paulo ante satelles regius deputavit; illa vero (vera a.c.) gloria est, quę eternitatem beatam vitę huius brevitate mercatur. Equales omnes animo, una voce responsum satellitibus damus, id nuntia: "Milites quidem, Cesar, tui sumus et ad defensionem rei publice Romana arma suscepimus nec umquam aut desertores bellorum aut proditores militię fuimus aut ignavie formidinis meruimus subire flagitium. Tuis etiam obtemperaremus preceptis nisi institutum legibus christianis dęmonum cultus et aras semper pollutas sanguine vitaremus. Comperimus precepisse te, [ut] aut sacrilegiis pollui Christianos aut dedenis interfectis nos velle terrere. Non inquiras longius latitantes, nos omnes Christianos esse cognosce; habes potestati tuę subdita omnium corpora, auctorem vero suum respicientes Christum animas non tenebis." Hęc [sicut] vir sanctus dixerat, legioni probatur asensio et Cęsari per satellites nuntiatur.

(6) Presenti precepit iussione, ut iterum decimum ^ordo renovate crudelitatis consumeret. Post hanc vocem ad legionem velociter properatur, crudelia precepta peraguntur, reliqui vero ut Octodorum redeant iubetur. Tunc Exsuperius, quem ante principem vel campiductorem superius memoravi, correctis legionis suę signis hanc circumstantes oratione confirmat: "Tenere me, commilitones optimi, secularium quidem bellorum signa perspicitis, sed non ad hec arma provoco, non ad hec bella animos vestros virtutemque hortor; aliud nobis genus eligendum est preliorum, non per hos gladios potestis ad regna cęlestia properare. Robur nobis opus est animorum; invicta defensio [est] fidem quam deo promisimus, in ultimis custodire. Iam de commilitonum nostrorum gloria [me del.], quam divino constat adesse obtutui, -super est, ut victori deo gratias agamus (esse- agamus in marg.adi.)- tunc gloriosus vir Mauricius est locutus, ego vobis victoriam plenam, si Christo creditis, repromitto. Proiciant dextere nostrę arma ista cum signis militaribus, prestabit hoc Christus, ut mox in ipso cęlesti, ^sicut promittitur, regno alia vobis Exsuperium vestrum videatis signa monstrare. Vadat quin immo funestus satelles et haec truculento regi nuntiet: "Milites sumus, imperator, tui, sed tamen servitutem libere confitemur dei. Tibi militiam debemus, illi innocentiam (in marg.adi.). A te stipendium laboris accepimus, ab illo vitę exordium sumpsimus. Sequi in hoc imperatorem nequaquam possumus, ut auctorem nostrum negemus deum, auctorem ^vero velis nolis tuum.[Et nunc non nos vel haec ultima vitae necessitas in rebellionem coegit,] Non nos adversum te, imperator, armavit ipsa, quę fortissima est in periculis, desperatio. Tenemus [ecce] arma et non resistimus, quia mori magis quam occidere volumus, et innocentes interire quam noxii vivere preoptamus. Si quid in nos ultra statueris, [si quid adhuc iusseris, si quid admoveris,] igni, tormento, ferro subici parati sumus. Christiani sumus, Christianos persequi (prosequi m.pr.) non possumus. Inexsuperabiles legionis istius animos [Caesar] agnosce; tela proicimus; exarmatas quidem dexteras satelles tuus, [sed] armatum fide catholica pectus invenit. Occide, prosterne, secandas gladiis percussoribus cervices prebemus intrepidi; haec nobis iocundiora sunt, dummodo quia te cum sacrilegiis tuis contempnimus, ad regna iam nunc cęlestia properamus." Flagrabat enim iam tunc in beatissimis viris martyrii gloriosus ardor. Haec mandata legionis remeans ad Maximianum Cesarem satelles nuntii nuntiat.

(7) At ille, cum talia audisset obstinatosque in fide Christi cerneret animos virorum, desperans gloriosam eorum constantiam posse revocari (in marg.adi.) ,[nihil] iteratum fuisset scelus perpetratum, ire propere exercitum iubet et circumfundi imperat legionem nullumque de tanto sanctorum exercitu precepit relinqui. Ventum itaque est et circumsistit beatam legionem turba carnificum, omnis ętas sine discretione perimitur laniaⁿturque beata corpora et devotas deo animas fideli mortis professione commendant. Operta est terra illic procumbentibus in morte corporibus iustorum, fluxeruntque pretiosi sanguinis rivi. Quę umquam rabies absque bello tantam humanorum corporum stragem dedit, [quae feritas ex sententia sua tot simul perire vel reos iussit! Ne iusti punirentur multitudo non obtinuit, cum inultum esse soleat quod multitudo delinquit. Hac igitur crudelitate immanissimi tyranni confectus est ille sanctorum populus,] Haec est vere beata et sancta legio, quę contempsit rem presentium ob spem futurorum. Sic interfecta est [illa] plane angelica legio, quę ut credimus cum illis angelorum legionibus iam conlaudat deum in cęlis. Peracta tandem cede inter omnes sanctorum percussores preda dividitur. Namque Maximianus facultatem dederat, ut, quisquis legionis illius militem iugulasset, interempti (interemptoris a.c.) spoliis uteretur. Divisa igitur omnium preda ad vescendum epulandumque victrix turba consedit.

(8) Interea quidam veteranus iam ultime ętatis senio fatigatus, nomine Victor, [qui nec legionis eiusdem fuit neque miles,] ad contaminatum cedibus locum itineris necessitate deductus est. Dum ad epulas pro etatis (pro^pietatis) veneratione ab omnibus rogaretur, requirere cępit, quęnam causa esset laetitię, quod inter tot corpora interfectorum gaudentes exultantesque possent milites aepulari. Dictum a quodam est, quod legio Christianę legis studio cerimonias Romanas cultumque deorum pariter cum imperatoris iussionibus contempnere voluisset dataque neci esset, ut discipline militaris traditus ordo severius tene^retur. Tunc Victor altum gemitum trahens graviterque suspirans detestatus convivas detestatusque et convivium exclamat: "Heu me, qui per tot annorum milia ad hanc [infelicem aetatem veni et in hac] legionem militare non merui; quam bene inter tales gloriosę mortis honore donatus finem vitę invenire potuissem! Saltem si commilito indignus eram vel me ante actę horę viandi necessitas detulisset, ut senilis pectoris cruor tantorum virorum victimis misceretur, obtuleram corpus hoc neci, dummodo tantę laudis consortio non carerem." Talia eo dicente prophanorum statim turba vallavit, quem utrum Christianus esset respondere minaciter iubet.

(9) At ille, paululum ad cęlum oculos erigens, talem percontantibus sermonem respondit: "Longus me vivendi usus ad hanc, quam videtis, perduxit ętatem. Quęcumque in hoc mundo aguntur aut studium repperit aut rerum volubilitas agit aut varius semper casus infestat; quodcumque volumus, optamus, scimus aut cupimus, totus mundus caligine submersus tenebris circumfluentibus latet, nisi nobis aut viam Christus ostenderit aut lumen Christus effulserit. Quod ergo fideli mente perpendens utinam ultimo contester affectu (affatu m.s.)! Quod si me [ad tempus paulo ante trucidatae legionis itineris neces] -sitas detulisset, conviviis vel ępulis vestris horum funerum consortium pretulissem (-et a.c.). Sed etiam nunc prestabit Christus, ut Christianum me vel post professionem meam transire ulterius [per] beata funera non sinatis." Haec eo loquente subita percussoris obtruncat insania. Ita vir sanctus celeri confessione et consortium [sanctorum] promeruit ceterisque martyribus in eo loco sicut morte ita est honore coniunctus.

(13) Haec nobis tantum de numerosa ista multitudine martyrum comperta sunt nomina, beatissimorum ^{id est} Mauricii, Exsuperii, Candidi atque Victoris; caetera vero nomina nobis quidem incognita sed in libro vitę sunt scripta.

(14) Nam et ex hac eadem legionem fuisse dicuntur etiam [illi martyres] Ursus et Victor, quos Salodoro passos fama confirmat. Salodorum vero castrum est super Arola flumen, non longe a Reno positum.

(15) Neque illud silendum est, quem deinde Maximianus progressus exitum consecutus est. Cum dispositis insidiis genero suo Constantino tunc regnum tenenti morte moliretur, deprehensus dolo illius apud Massiliam captus nec multo post strangulatus impiam vitam digna morte finivit.

(16) At vero beatissimorum martyrum corpora post multos passionis annos sancto Theodoro illius loci epo revelata traduntur. In quorum honore [cum] construeretur basilica, quę vaste tunc adiuncta rupi uno tantum latere aclinis iacebat, sed nunc iubente preclaro meritis Ambrosio, loci illius abbate, denuo aedificata reclinis esse dinoscitur.

(20) Neque enim hoc omittendum est, quod per longum temporis tractum beati Innocentii martyris membra Rodanus revelavit. Iugi enim alluvi^one vicinum in se cespitem vergens ^{religiosa quadam [soli] pernicie ad sepulturam martyris famulatrix unda pervenit. Prolatus namque reliquias leniter lambens} (religiosa-lambens in fine paginae adi.) non ideo a sinu terrę protulit, ut in gurgitis sui procellam demergeret, sed ob gloriosam devotionem intra ambitum basilicę cęterisque martyribus sepultura preciperet sociari. Cuius translationem a sanctę recordationis Domitiano Genuense et Grato Augustane urbis vel Protasio, tunc temporis illius loci epis, celebratam recolentes cotidiana devotione et laudibus frequentamus.

(17) Quid miraculi tunc apparuit nequaquam tacendum putavi: Accidit ut inter reliquos artifices, qui invitati convenisse ad hoc opus videbantur, quidam esset aurifex, quem adhuc gentilem esse constaret. Hic cum dominico die, quo cęteri ad expectanda diei eius festa abscesserant, in eadem domo, in qua artem agebat, solus obstitisset, in illo secreto subito mane ab astantibus sanctis hic idem aurifex rapitur atque ad pęnam vel ad supplicia distenditur, et visibiliter turbam martyrum cernens verberatus etiam increpatur, quod vel die dominico ecclesię solus deesset, vel illud opus sanctum suscipere gentilis auderet. Quod ideo misericorditer a sanctis factum constitit, ut aurifex ille consternatus et territus salutare sibi nomen poposceret, statimque Christianus effectus est.

(18) Neque illud in sanctorum miraculis pretermittam, quod per eadem loca omnibus notum est: Materfamilias Quinti, egregii atque honorati viri, cum ita paralisin fuisset obstricta, ut ^ei etiam usus pedum negaretur, a viro suo ut illic (illuc p.c.) per multum itineris spatium defereretur poposcit. Quo cum pervenisset sanctorum martyrum basilicę famulantium manibus illata pedibus ad diversorium rediit ac sanitate de premortuis restituta membris miraculum suum ipsa circumtulit.

(19) Haec duo tantum miracula passioni sanctorum inserenda credidi. Ceterum satis multa sunt, quę vel in purgatione dęmonum vel in restauratione claudorum aut in sanitate febrium cęterisque infirmitatibus cotidie illuc per servos suos virtus domini operatur, quę multa narranda sunt, si per singula scribantur. Tamen fidelium cordibus absque lectione cognita esse noscuntur, quę, quanta et qualia miracula illic per servos suos ad honorem et gloriam nominis sui dominus operari non desinit. Pro eo ipse die noctuque psalmorum ymnorumque decantio non desistit, quę iubente sancto et praeclaro Christi martyre et beato Sigismundo rege est instituta hic usque hodie deo protegente est conservata.

Propterea illic laudes dei servi canentes ore persolvunt illi, cui est honor et gloria, imperium et potestas per omnia secula seculorum. Amen.

[Sequitur sermo 26,1 Item unde supra:]