[f. 101^v: post PE 11A: item sunt supra sancti Mauritii.]

(1) Dioclitianus, quondam Romane rei publice princeps, cum ad imperium totius orbis fuisset electus omnesque provincias turbari quorundam presumptione perspiceret, ad consortium imperii vel laboris olim sibi commilitonem Herculium Maximianum Cesarem fecit eumque contra Amandum et Helianum, qui im Bacaudarum nomen presumptione servili arma commoverant, [ad Gallias] destinavit. Cui ad supplementum exercitus legionem Thebeam ex orientalibus militibus dedit. Quę legio sex milia ac sexcentos viros validis animis et instructis armis antiquorum Romanorum habebat exemplo. Hii milites Christiane religionis ritum orientalis traditione susceperant fidemque sacram virtuti et armis ex omnibus preponebant.

(2) Maximianus Cęsar, usu quidem militię bellis aptus sed idolorum specialis cultor, fervidus animo et qui severitatem inperatoriam nimia crudelitate polluerat. In Galliam properans ad Alpium Penninarum aditum venit et transmeantibus iter Alpium post arduam et orridam viam subita ęqualis loci campestris occurrit grata planities. Quo in loco oppidum factum est, quod Octodori nomen accepit, circa quod aut irrigua fluminibus [prata] aut agrorum fertilis cultura porrigitur, precipue deinde Rodani fluminis cursus offertur, qui mole sua leniter fluens regionis (relig- a.c.) ipsius gratiam propria amoenitate commendat. Transcensis igitur Alpibus Maximianus Cesar Octodorum venit ibique sacrificaturus idolis suis convenire exercitum iussit atroci proposita iussione ut per aras dęmonibus consecratas iurarent equalibus sibi animis contra Baucadarum turbas esse pugnandum Christianosque velud inimicos diis suis ab omnibus persequendos. Quod ubi primum pervenit ad notitiam Thebaide legionis preteriens Octodorum oppidum ad locum, cui Agaunum nomen est, celeriter properavit, ut duodecim milium spatium ab Octodorum separata necessitate committendi sacrilegii preteriret. Agaunum accole interpretationem Gallici sermonis saxum dicunt. Quo in loco ita vastis rupibus Rodani fluminis cursus artatur, ut commeandi facultate subtracta constratis pontibus viam fieri itineris necessitas imperarit. Undique tamen imminentibus saxis parvus quidem sed amoenus irriguis fontibus campum includitur, ubi fessi milites legionis Thebee post labore tanti itineris residerent.

(3) Maximianus vero Cesar, dum ad sacramenta superius memorata cunctos in exercitus suo cogeret, agnovit pretergressam, ut diximus, legionem. Subito iracundie furore completus satellites mittit, ut legionem ad sacramentorum suorum sacrilegia revocarent. Erant in eadem legionem primicerius Mauricius et signifer Exuperius et Candidus senator, qui ita commilitonibus suis pręerant, ut amore potius ęqualitatis quam terrore militari obędienda preciperent. Requirunt itaque quod Maximianus Cesar ira dictante mandasset. Dictum ab his est, quos Cesar mandaverat, milites omnes immolasse hostias, libasse sacrificia et sacramenta fanatici ordinis prebuisse, iubere Cesarem, ut legio festinanter revertens commilitonum pareret exemplo. Tunc hi qui preerant legioni miti affatu dedere responsum, pretergressos se Octodorum, quia iam fama ad eos sacrificiorum ordinem detulisset, fas sibi visum esse, nec dęmonum aras Christianorum videret obtutus; esse sibi in animo deum vivum colere et traditam orientali more religionem usque ad diem vite perenniter custodire, ad bellorum usum paratam legionis esse virtutem, ad committendam vero sacrilega, sicut Cęsar precepit, Octodorum non redire.

(4) Reversus itaque satellis nuntiat obstinatos esse animos legionis nec velle preceptis imperatoris obędire. Tunc Maximianus Cęsar iracundię nimietate succensus ad hanc vocem subito furore prosiluit: "Ergone milites mei imperatoria precepta et sacrorum meorum ordine spernunt! Sanciendum erat vindicta puplica etiam si tantum maiestatem regiam contempnere voluissent; iungitur despectui meo cęlestis iniuria et mecum pariter religio Romana contempnitur. Sentiat contumax miles me non solum mihi sed etiam numinibus meis dare posse vindictam; iam nunc fidissimorum meorum turba festinet, et decimum quemque morti funesta mors prebeat, discant equalium nece quos ordine prętermiserit moriendi, qualiter Maximianus vel sibi vel numinibus suis ac severitate dederit ultionem!"

(5) Post hanc vocem parituri iussio infesta porrigitur, ad legionem velociter properatur, crudelia precepta reserantur. Traduntur neci quos ordo repperit numerandi, leti percussoribus cervices prebent solaque inter eos est de gloriose mortis occupatione contemptio. Perfecto scelere ut Octodorum legio redeat iubetur. Tunc Mauritius primicerius paululum a satellitibus regiis segregatus convocat legionem, hanc oratione sancti oris alloquitur: "Gratulor virtuti vestre, commilitones optimi, quod amore religionis nullam vobis Cesaris precepta attulere formidinem; gaudentibus quodam modum animis tradi at necem [gloriosam]commilitones vestros videtis. Quam timui ne quisquam, quod armatis facile est speciem defensionis, beatissimis funeribus manus obvias afferre temptaret! Iam mihi ad huius rei interdictum Christi nostri paratur exemplum, qui exemptum vagina apostoli gladium propria vocis iussione recondivit, donavit maiorem armis omnibus Christianis confidentie esse virtutem. Hic deus Christus plane mentes nostras manusque prohibuit, nec quisquam divino operi mortalibus dextris obviarit. Quin immo cepti operis fidem perenni religionem complete! Actenus exempla sacris inserta codicibus legebamus; iam nunc per nosmet ipsos quod sequi deberemus aspeximus. Ecce ballatus sum commilitonum meorum corporibus, quos de latere meo funestus satellis eripuit, aspersus sum cruore sanctorum et [sacri] sanguinis reliquias vestibus meis porto et dubito eorum sequi necem, quorum gratulans ammiror exemplum? Et vacat cogitare quid imperator iubeat, qui sorte mihi mortalis est. Si haberent aliquid veritatis imperatoria precepta, potuissent circa beatissimorum Hebreorum corpora regis Persarum valere incendium nec comtempnere leonum trictus lacu clausus propheta potuisset. Sacramenta olim dedisse nos memini quod contemptu lucis istius et desperatione vitę defensare rem puplicam deberemus; iam tunc promisi ei corporis vilitatem et spondi hanc imperatoribus fidem nec tamen mihi ullus tunc regna celestia promittebat. Quid Christo spondente faciendum est, si[ho]c potuimus militie devotione promittere? Quin immo, fortissimi commilitones, olim devotas animas subdamus pretiosissime passioni, sit nobis virilis animus, fides inviolata permaneat! Iam cerno ante tribunal Christi stantes eos quos neci paulo ante satellis regius deputavit; illa vero gloria est, que eternitatem beate vite huius brevitate mercatur. Equalis omnes animo et una voce satellitibus responsum demus: "Milites quidem, Cesar, tui sumus et ad defensione rei publice Romana arma suscepimus nec umquam aut desertores bellorum aut proditores militie fuimus aut ignavie formidinis meruimus subire flagitium. Tuis etiam obtemperaremus preceptis nisi institutis legibus christianis demonum cultus et aras semper pollutas sanguine vitaremus. Comperimus precepisse te, aut sacrilegiis pollueris Christianos aut dederis neci. Non inquiras longius latitantes, nos omnes Christianos esse cognosce; habes potestati tue subito omnia corpora, auctorem vero suum respicientes Christum animas non tenebis." Haec sicut vir sanctus dixerat, legionis probatur assensu et Cesaris per satellites nuntiatur.

(6) Inclementis precipit iussionem, ut iterum decimus renovate crudelitate ordo consumeret. Post hanc voce ad legionem velociter properatur, crudelia precepta peraguntur, reliquis ut Octodorum redeant iubetur. Tunc Exuperius, quem ante principes vel campidoctorem superius memoravi, correptis legionis sue signis hac circumstantes oratione confirmat: "Tenere me, commilitones optimi, secularium quidem bellorum signa perspicitis, sed non ad hec armas provoco, non ad hec bella animos vestros virtutemque compello; aliud nobis genus eligendum est preliorum, non per hos gladios potest ad regna celestia properari. Robur nobis opus est animarum; invicta defensio est fidem, quam deo promisimus, in ultimis custodire. Iam de commilitonum nostrorum gloria ea, que divino cernebat obtutu, Mauricius est locutus, ego vobis victoriam plenam, si Christo creditis, repromitto. Proiciant dextere vestre arma ista cum signis militaribus, [praestabit] hoc Christus, ut mox in ipso celesti, sicut promittitur, regno alia vobis Exuperium vestrum videatis signa monstrare. Vadat quin inmo funestus satellis et hec truculento regi nuntiet: "In hec superabiles legionis istius animos, Cesar, agnosce; tele proicimus; exarmatas quidem dexteras satellis tuus, sed armatum fide catholica pectus inveniet. Occide, prosterne, resecandas gladiis percussoribus cervices prebemus intrepidi; hec nobis iocundiora sunt, dummodo quod te cum sacrilegiis tuis contempnimus ad regna iam nunc celestia properantes." Hec mandata legionis remeans ad Maximianum Cesarem satellis nuntiat.

(7) At ille, quasi nihil iterato fuisset scelere perpetratum, ire propere exercitum iubet et circumfundi imperat legionem nullumque de tantorum sanctorum exercitum precipit derelinqui. Ventum itaque est, circumsistit beatam legionem turba carnificum, omnis eta sine discretione perimitur lanianturque beata corpora et devota deo animas fideli mortis professione commendant. Peracta tandem cęde inter omnes sanctorum percussorem pręda dividitur. Namque Maximianus facultatem [de]derat, ut, quisque legionis illius militem iugulasset, interempti spoliis uteretur. Divisa igitur omnium preda ad vescendum epulandumque truculenta turba consedit.

(8) Interea veteranus quidam ultime etatis itinere fatigatus, nomine Victor, ad contaminatum cedibus locum itineri necessitate deductus est. Et dum ad epulas pro etatis veneratione rogaretur [ab] omnibus, requirere cępit, quęnam esse causa letitie, quod inter tot corpora peremptorum gaudentes exultantesque possint milites epulari. Dictumque a quodam est, quod legio Christiane legis [studio] cerimonias Romanas cultumque numinum pariterque cum imperatoriis iussione contempnere voluisset dataque neci esset, ut discipline militaris traditus ordo severius teneretur. Tunc Victor alte gemitum trahens graviterque suspirans exclamat: "Ey mihi, qui per tot annorum militiam ad hanc infelicem etatem veni et in hanc legione meditare non merui; quam bene inter tales gloriose mortis honore donatis finem vite invenire potuissem! Saltim si commilito indignus eram vel me ante actas horas viandi necessitas detulisset, ut senilis pectoris cruor tantorum virorum victimis misceretur, obtulerant corpus huic neci, dummodo ante laudis consortio non carerem." Talia dicente prophanorum statim turba vallavit, quę verum Christianus esset respondere minaciter iubet.

(9) At ille, paululum oculos ad cęlum erigens, tali percontantibus sermone respondit: "Longius me vivendi usus ad hanc, quam videtis, perduxit etatem. Quicumque in hoc mundo aguntur aut studium repperit aut [rerum] volubilitas agit aut varius semper casus infestat; quod volumus, optamus, scimus aut cupimus, totum mundum caligine submersum tenebris circumfluentibus latet, nisi nobis aut viam Christus ostenderit aut lumen Christus effulserit. Quod ego fideli mente perpendens utinam ultimo contester affectu! Quod si me ad tempus paulo ante trucidate legionis itineris necessitas detulisset, conviviis vel ępulis vestris horum funerum consortium pretulissem. Sed etiam nunc praestavit Christus, ut Christianum me vel post professionem meam transire ulterius per beata funera non sinatis." Hęc loquente subito percussoris obtruncat insania. Ita vir sanctus consortium sanctorum cęleri professione promeruit.

(19d) Qui primus ad revelationem Theodori Valensis epi et quo quisque loco iaceret ostendit. Quę collecta sanctorum corpora loci ipsius accepit ecclesia, ubi mirabilibus innumeris et diversis suam sanctam potentiam manifestat Christus dominus deus noster. Ex hanc vero legionem traduntur trecenti decem et octo martyres Colonia palma martyrii percepisse, quibus beatum Gersonem martyrem pręfuisse martyrem confirmat antiquitas. Quos in uno mille congesti felici cespite terra Germanię tegis, quorum cruorem inclita passione suscipiat in secula seculorum. Amen.

Incipiunt omnia (?) facta sanctorum martyrum Mauricii et sociorum eius:

(14) Ex eadem legione fuisse dicuntur etiam illi martyres Ursus et Victor, quos Salodorum passos fama confirmat. Salodorum vero castrum est super Oram fluvium neque longe a Rene positum.

(15) Opere pretium est etiam illud indicare, qui deinde Maximianum exitus consecutus est. Cum dispositis insidiis genero Constantino, tunc regnum tenentem, mortem moliretur, deprehenso dolo illius apud Massiliam captus nec multo post strangulatus teterrimoque hoc supplicio affectus impiam vitam digna morte finivit.

(16) At vero beatissimorum martyrum corpora post multos passionis annos sancto Theodoro, huius loci epo, revelata traduntur. In quorum honore cum extrueretur basilica, quę vaste tunc adiuncta rupi, uno tantum latere adclines iacebat, sed nunc iubente preclaro meritis Ambrosio, huius loci abbate, denuo edificata biclines esse dinoscitur.

(20) Neque enim hoc emit[tendum] t[ac]endum est, quod per longum temporis tractum beati Innocentii martyris membra Rodanus revelavit. Iugi enim dilubii vicinum in se cispitem vergens religiosa quodam soli pernicię [ad sepulturam martyris] famulatris unda pervenit. Prolatas namque reliquias leniter lambens non ideo a sinu terre protulit, ut in gurgitis sui procella demergeret, sed ob gloriosam devotionem intra ambitum basilice ceterisque martyribus sepultura preceperit sociari. Cuius translatione a sancte recordationis Domitiano Genuense et Grato Augustane urbis vel Protasio, tunc temporis huius loci eps, celebratam recolentes cotidiana devotione et laudibus frequentamus.

Quid miraculi tunc apparuerit nequaquam tacendum putavi:

(17) Accidit ut inter reliquos artifices, qui invitati venissent ad hoc opus videbantur, quidam adesset faber, quem adhuc gentilem esse constaret. Hic cum dominico die, quę ceteris ad expectandam diem eius festa abscesserant, in fabrica solus substitisset, in illo secreto se subito manifestantibus sanctis hic idem faber rapitur atque [ad] pęnam vel ad supplicia distenditur, et visibiliter turba martyrum cernens, verberatus etiam increpatur, quod vel die dominico ecclesię solus deesset, vel illud fabrice opus sanctum suscipere gentilis auderet. Quod ideo misericorditer a sanctis factum constitit, ut faber ille consternatus et territus salutare sibi nomen poposcerit, statimque Christianus effectus est.

(18) Neque illud in sanctorum miraculis pretermittam, quod perinde clarum atque omnibus notum est: Materfamilias Quinti, egregiis atque honorati viri, cum ita paralisim fuisset obstricta, ut ei etiam pedum usum negaretur, a viro suo ut illic per multum itineris spatium differetur poposcit. Quod cum pervenisset, sanctorum martyrum basilice famulantium manibus illatam pedibus ad diversorium rediit hac sanitate dein post mortuis restituta membris miraculum suum circumtulit.

(19) Hęc duo tantum mira passionem sanctorum inserenda credidi. Cęterum satis multa sunt, quę vel in purgatione dęmonum vel instauratione claudorum aut sanitate febrium ceterisque infirmitatibus cotidie id est hinc per servos suos virtutes domini operatur, que multa narranda sunt, si per singula scribantur. Tamen fidelibus cordibus absque lectione cognita esse noscuntur, quę, quanta et qualia miracula istinc per sanctos suos ad honorem et gloriam nominis sui dominus operare non desinit. Pro eo idipsum die noctuque psalmorum ymni decantatio non desistit, que iubente sancto et preclaro Christi martyre, beato Sigismundo rege, est institutum huic usque hodie deo protegente est conservatum. Propterea hic laudibus dei servi canentibus ore persolvunt, cui est honor et gloria, imperium et potestas per omnia secula seculorum. Amen.