(1) Diocletianus, quondam Romanus rei publicę princeps, cum ad imperium [totius orbis] fuisset electus aliquasque provincias perturbari quorumdam presumptione perspiceret, ad consortium imperii vel laboris olim sibi commilitonem Herculium Maximianum Cesarem fecit eumque contra Amandum et Helianum, qui in Bagaudarum loco praesumptione servili proelia commoverant, ad Gallias destinavit. Cui ad supplementum exercitus legionem Tebeorum ex orientalibus militibus ire praecepit. Quę legio sex milia sexcentos sexaginta sex viros validos animis et instructos armis antiquorum Romanorum habebat exemplo. Hi igitur milites Christiane religionis ritum orientali traditione susceperant a Iherosolimitane urbis epo fideique sacre virtutem armis omnibus praeponebant. Ad urbem quippe Romanam itinere attingentes eandem Christianitatis fidem, quam acceperant, apud beatum Marcellinum, praedicte Romane urbis pontificem, confirmantes ut ante gladio interirent quam sacram fidem Christi, quam acceperant, violarent. Recepti igitur a Diocletiano Cesare iubentur, ut post Maximianum collegam itinere, quo ceperant, Gallias tenderent.

(2) Maximianus Cesar, usu quidem militię bellis aptus sed idolorum precipuus cultor, furens animo, avaritia anxius, operę crudelis, libidini deditus ceteris viciis obsessus potestatem imperialem nimia crudelitate pollueret. In Galliam properans ad Alpium properans (del.) ^{Penniarum ad}itum pervenit. Transmeantibus iter Alpium post arduam et horridam viam subita ęqualis loci campestris occurrit grata planicies. Quo in loco oppidum factum est, quod irrigua Octodorum nomen accepit, circa [quod aut irrigua fluminibus prata et agrorum] fertilis cu^ltura protenditur, [praecipue] deinde Rodani fluminis validus cursus [offertur] nando meat. [qui mole sua leniter fluens regionis ipsius gratiam propria amoenitate commendat]. Transcensis igitur Alpibus Maximianus Cęsar Octodorum venit ibique sacrificaturus idolis suis convenire exercitum iussit atroci proposita iussione ut per aras demonibus consecratas iurarent coequalibus sibi animis contra Bagaudarum turbas esse pugnandum, christianos vero velut inimicos diis suis ab omnibus persequendos. Quod cum pervenit primum ad noticiam Tebaidę legionis preteriens Octodorense oppidum ad locum, cui Agaunum nomen est, celeriter properavit, ut octo milium spacio ab Octodorum separata necessitatem comitendi sacrilegii preteriret. [Acaunum accolae interpretatione Gallici sermonis saxum dicunt]. Quo in loco ita vastis rupibus Rodani fluminis cursus artatur, ut commeandi facultate subtracta constratis pontibus viam fieri itineris necessitas imperaret, undique tamen imminentibus saxis parvus quidem tamen, sed amenus et inriguus fontibus campus includitur, ubi fessi milites legionis Thebeę post laborem tanti itineris residebant. O quanta reverentia excolendus est sacer ille locus [Acaunensium], in quo tot pro Christo martirum milia ferro Cesaris puniuntur!

(3) Maximianus Cesar, dum ad sacramenta superius commemorata cunctos in exercitu suo cogeret, agnovit prętergressam, ut diximus, legionem. Subito iracundie furore completus satellites mittit, ut legionem ad sacramentorum suorum sacrilegia revocarent. Erat in eadem legione primicerius Mauricius et signifer Exuperius et Candidus senator, qui ita commilitonibus suis preerant, ut amore divinitatis pocius quam terrore militari obedienti praeciperent, viri in rebus bellicis strenui et virtutę nobiles, sed fide in deo nobiliores. Erga imperatorem fortitudine, erga Christum devotione certabant. Evvangelici precepti sub armis custodes reddebant quę dei erant deo, et quę Cesaris erant, Cesari restituebant. Requirunt itaque quid Maximianus Cesar ira dictante mandasset. Dictum [ab] est eis, quod Cesar iuberet, milites omnes immolare hostias, libare sacrificia et sacramenta fanatici ordinis attrectare, iubere Cęsarem, ut legio festinanter reverteretur et ad commilitonum se preparare exemplum. Tunc hii qui praeerant legioni miti affatu dederunt responsum, ob hoc transgressos esse Octodorum, quia iam fama ad eos muta mina (?) sacrificiorum ordine pervenisset, fas sibi visum esse, ne demonum aris Christiani contaminari viderentur, [esse sibi in animo] deum vivum colere et traditam orientali more religionem usque ad finem vitę perhenniter custodire, [ad bellorum usum paratam legionis esse virtutem, ad committenda vero sacrilegia, sicut Cęsar precepit, Octodorum non redire.]

(4) Reversi itaque satellites nuntiant obstinatos esse animos legionis nec velle praeceptis imperatoris obedire. Tunc Maximianus Cesar iracundię nimietate succensus ad hanc vocem subito furore prosilivit dicens: "Ergo milites mei imperatoria precepta et sacrorum meorum ordinem spernunt! Statuenda esset vindicta pubplica, etiam si tantum maiestatem regiam contempnere voluissent; iungitur despectui meo celestis iniuria et mecum pariter religio Romana contempnitur. Senciat contumax miles non solum mihi sed etiam diis meis dare posse vindictam; iam [nunc] fidissimorum meorum turba festinet, decimum quemque morti funesta sors prebeat, discant equalem necem quos ordo premiserit moriendi, qualiter Maximianus vel sibi vel diis suis hac servitute dederit ultionem!"

(5) Post hanc vocem ab apparitoribus iussione infausta discurritur, ad legionem velociter properatur, crudelia praecepta reserantur. Traduntur neci quos ordo repperit numerandi, leti percussoribus cervices prebent solaque inter eos erat de gloriosa mortis acceleratione contencio. Perfecto itaque scelere ut Octodorum legio redeat iubetur. Tunc Mauricius primicerius paululum a satellitibus regiis segregatus convocat legionem et hac oratione sanctiore alloquitur: "Gratulor enim virtuti vestrę, commilitones optimi, quod amore religionis nullam vobis Cesaris praeceptum attulit formidinem; gaudentibus quodam modo animis tradi ad necem gloriosam commilitones vestros vidistis, quibus timui ne quisquam, quod armatis facile est, specie defensionis, beatissimis funeribus manus obviam afferre temptaret! Iam mihi ad unius rei interdictum Christi nostri parabatur exemplum, qui exemptum vagina apostoli gladium proprię vocis iussione recondit, docens maiorem armis omnibus Christiane confidentie esse virtutem. Hic deus Christus plane mentes vestras manusque prohibuit, ne quisquam divino operi mortalibus dextris obstitisset. Quin immo ut cepti operis fidem perhenni religione complerent! Hactenus exempla sacra inserta codicibus legebamus; iam nos per nosmet ipsos quos sequi deberemus aspeximus. Ecce vallatus sum commilitonum meorum corporibus, quos de latere meo funestus satelles abstraxit, aspersus sum cruore sanctorum et [sacri] sanguinis reliquias vestibus meis porto et dubito eorum sequi necem, quorum gratulans admiror exemplum? Non magnopere curandum est, quid imperator iubeat, qui sorte mihi mortalitatis ęqualis est. Si habere aliquid virium imperatoria praecepta potuissent, circa beatissimorum trium puerorum corpora regis Persarum valuisset incendium nec contempnere ora leonum lacu clausus propheta evadere potuisset. Sacramenta olim dedisse nos memini quod contemptu lucis istius et desperatione vitę defensare rem publicam deberemus; iam nunc promisi mei corporis vilitatem et spopondi hanc imperatori fidem nec tamen mihi ullus tunc regna cęlestia promittebat. Quid Christo spondente faciendum est, si hoc potuimus militię devotione promittere? Quin immo, fortissimi commilitones, olim devotas animas sudamus preciosissime passioni, sit nobis virilis animus, fides inviolata permaneat! Iam cerno ante tribunal Christi stantes eos quos neci paulo ante satelles regius deputavit; illa vero gloria est, quę ęternitatem beatam vitę huius (animo del.) ^brevitate mercatur. Equales omnes animo, una voce responsum satellitibus demus, id nuntia: "Milites quidem, Cesar, tui sumus et ad defensionem rei publicę Romana arma suscepimus nec umquam desertores bellorum aut proditores milicię fuimus aut ignavię tuę formidinis meruimus subire flagitium. Tuis etiam obtemperemus preceptis nisi instituti legibus christianis demonum cultus et aras semper pollutas sanguine vitaremus. Comperimus precepisse te, [ut] aut sacrilegiis pollui Christianos aut dedenis interfectis nos velle terreri. Non inquiras longius latitantes, nos omnes Christianos cognosce esse; habebis potestati tuę subdita omnium corpora, acustorem vero suum respicientes Christum animas non tenebis." Hęc [sicut] vir sanctus dixerat, probatur assensio legionis et Cesari per satellites nuntiatur.

(6) Tunc ille presenti precepit iussione, ut iterum decimum renovatę crudelitatis ordo consumeret. Post hanc vocem ad legionem velociter propera, crudelia praecepta peraguntur, reliqui vero ut Octodorum redeant iubetur. Tunc Exuperius, quem ante principem vel campidoctorem superius memoravi, correptis legionis suę signis hac circumstantes oratione confirmat: "Tenere me, commilitones optimi, secularium quidem bellorum signa perspicitis, sed [non ad hęc arma provoco], non ad hęc bella animos vestros virtutemque cohortor; aliud nobis genus eligendum est preliorum, non per hos gladios potestis ad regna celestia properare. Robur nobis opus est animorum; invicta defensio [est] fidem quam promisimus deo, in ultimis custodire. Iam de commilitonum nostrorum gloria, quam divino cernebamus obtentu, -super est, ut victori deo gratias agamus - gloriosus vir Mauricius est locutus, ego vobis victoriam plenam, si Christo creditis, repromitto. Proiciant dexterę nostrę arma ista cum signis militaribus, praestabit hoc Christus, ut mox in ipso cęlesti, sicut promittitur, regno alia vobis Exuperium vestrum videatis signa monstrare. Vadat quin immo funestus satelles et hęc truculento regi nuntiet: "Milites sumus, imperator, tui, sed tamen servitutem liberi confitemur dei. Tibi miliciam debemus, illi innocentiam. A te stipendium laboris accepimus, ab illo vitę exordium sumpsimus. Sequi imperatorem in hoc nequaquam possumus. [ut auctorem nostrum negemus deum, auctorem vero velis nolis tuum. Non nos adversum te imperator armavit ipsa, quę fortissima est in periculis, desperatio. Tenemus arma et non resistimus, quia mori magis quam occidere volumus, et innocentes interire quam noxii vivere praeoptamus. Si quid in nos ultra statueris, igni, tormento, ferro subici parati sumus, Christiani sumus, persequi Christianos non possumus.] Inexuperabiles animos legionis istius [Caesar] cognosce; tela proicimus; exarmatas quidem dextras satelles tuus, sed armatum fide catholica pectus inveniet. Occide, prosterne, secandas gladiis percussoribus cervices praebemus intrepidi; hęc nobis iocundiora sunt, dummodo quia te cum sacrilegiis tuis contempnimus, ad regna iam nunc cęlestia properamus." Flagrabat enim iam tunc in beatissimis viris gloriosus ardor martyrii. Hec mandata legionis remeans ad Maximianum Cesarem satelles nuntiat.

(7) At ille, quasi nichil iteratum fuisset scelus perpetratum, ire propere exercitum iubet et circumfundi legionem imperat nullumque de tanto sanctorum exercitu precepit relinqui. Ventum itaque est. Circumsistit beatam legionem turba carnificum, omnes sine discretione perimebantur, lanianturque corpora et devotas deo animas fideli mortis professione commendant. Operta est terra illic procumbentibus in morte corporibus iustorum, fluxeruntque preciosi sanguinis rivi. Quę umquam rabies absque bello tanta humanorum corporum stragem dedit, que [feritas ex sententia sua tot simul perire vel reos feriri iussit! Ne iusti punirentur multitudo non obtinuit, cum inultum esse soleat quod multitudo delinquit. Hac igitur crudelitate inmanissimi tyranni confectus est sanctorum populus, qui] contempsit rem presentium ob spem futurorum. Sic interfecta est illa plane angelica legio, que ut credimus cum illis angelorum legionibus iam conlaudat [semper] deum in celis. Peracta tandem cede in omnes sanctorum percussores preda dividitur. Namque Maximianus facultatum dederat, ut, qui legionis illius militem iugulasset, interempti spoliis uteretur. Divisa igitur omnium preda ad vescendum epulandumque victrix turba consedit.

(8) Interea veteranus quidam ultime ętatis senex fatigatus, nomine Victor, qui nec legionis eiusdem fuit neque miles ad contaminatum cedibus locum itineris necessitate conductus est. Qui dum ad epulas pro ętatis veneratione ab omnibus rogaretur, requirere cepit, quęnam causa esset leticię, quod inter tot corpora interemptorum gaudentes exultantesque possent milites epulari. Dictum est a quodam, quod legio Christianę studio legis cerimonias Romanas cultumque deorum pariter cum imperatoriis iussionibus contempnere voluisset dataque neci esset, ut discipline militaris traditus ordo severius teneretur. Tunc Victor alte vocis gemitum trahens graviterque suspirans detestatus convivas detestatusque convivium exclamat: "Heu me, qui per tot annorum spacia ad hanc legionem [militiam ad hanc infelicem ętatem perveni et in hac legione] militare non merui; ut bene inter tales gloriosę mortis honore donatus finem vitę invenire potuissem! Saltim si commilito indignus eram vel me ante hanc horam viandi necessitas detulisset, ut senilis pectoris cruor tantorum virorum victimis misceretur, obtuleram corpus hoc neci, dummodo tantę laudis consortio non carerem." Talia dicente profana statim turba vallavit, quem utrum Christianus esset respondere minaciter iubet.

(9) At ille, paululum oculos ad cęlum erigens, [talia] percunctantibus sermone respondit: "Longus me vivendi usus ad hanc, quam videtis, perduxit ętatem. Quecumque in hoc mundo aguntur, aut studium repperit aut rerum volubilitas angit aut varius semper casus infestat; quodcumque volumus, optamus, scimus et cupimus, totus mundus caligini submersus tenebris circumfluentibus latet, nisi nobis aut viam Christus ostenderit aut lumen Christus effulserit. Quod ego fideli mente perpendens utinam ultimo contester affatu! Quod si me ad tempus paulo ante trucidatę legionis itineris necessitas detulisset, conviviis vel epulis vestris horum funerum consortium pretulissem. Sed etiam nunc prestabit hoc Christus, ut Christianum me vel post professionem [meam] transire ulterius per beata funera non sinatis." Hęc eo loquente subita percussoris obtruncat insania. Ita vir sanctus celeri confessione et consortium [sanctorum] meruit, ceterisque martyribus in eo loco sicut morte ita est honore coniunctus.

(13) Hęc nobis tantum de numerosa ista multitudine martyrum comperta sunt nomina beatissimorum, [id est] Mauricii, Exuperii, Candidi, Innocencii atque Victoris; cetera vero nomina nobis incognita, sed in libro vitę sunt scripta.

(14) Nam et ^ex eadem legione fuisse dicuntur etiam illi martyres Ursus et Victor, quos Salodoro [passos] fama confirmat. Salodorum vero castrum est super Ara flumine non longe a Reno positum.

(15) Neque illud silendum est, quem deinde Maximianus in progressum exitum consecutus sit. Cum dispositis insidiis genero suo Constantino, tunc regnum tenenti, morte moliretur, deprehensus dolo illius apud Massiliam captus nec multo post strangulatus teterrimoque [hoc] supplicio affectus impiam vitam digna morte finivit.

(16) At vero beatissimorum Agaunensium martyrum corpora post multos passionis annos sancto Teodoro illius loci [episcopo] revelata traduntur. In quorum honore cum extrueretur basilica, quę vastę tunc adiuncta rupi uno tantum latere adclinis iacebat, sed nunc iubente preclaro meritis Ambrosio, loci illius abbate, denuo ędificata reclinis esse dinoscitur.

(20) Neque enim hoc omittendum est, quod per longum temporis tractum beati Innocentii martyris membra Rodanus revelavit. Iugi enim illuvię vicinum in se cespitem vergens religiosa quadam soli pernicię ad sepulturam martyris famulatrix unda pervenit. Prolatas namque reliquias leniter lambens non ideo a sinu terrę protulit, ut in gurgitis sui procellam demergeret, sed ut ob gloriosi martyris devocionem intra ambitum basilicę cęteris martyribus sepultura preciperet sociari. Cuius translationem a sanctę recordationis Domitiano Genevensi et Grato Augustane urbis vel Prothasio, tunc [temporis] illius loci epo, celebre recolentes cotidiana devotione et laudibus frequentamus.

Quid miraculi tunc apparuerit nequaquam tacendum putavi:

(17) Accidit ut inter reliquos artifices, qui invitati convenisse ad hoc opus videbantur, quidam esset aurifex [adesset] quem adhuc gentilem esse constaret. Hic cum dominico die, quo ceteri ad expectanda diei eius[dem] festa abscesserant, in eadem domo, in qua artem agebat, solus substitisset, in illo secreto subito mane ab astantibus sanctis hic idem aurifex rapitur atque ad pęnam vel ad supplicia distenditur, et visibiliter turbam martyrum cernens, verberatur etiam et increpatur, quod vel die dominico ecclesię solus deesset, vel illud opus sanctum suscipere gentilis auderet. Quod ideo misericorditer a sanctis factum constitit, ut aurifex ille consternatus et territus esset et salutare sibi nomen posceret statimque Christianus effectus est.

(18) [Neque illud in sanctorum miraculis praetermittam, quod per eadem loca omnibus notum est:] Materfamilias Quinti, egregii atque honorati viri, cum ita paralisi fuisset obstricta, ut etiam ei pedum usus negaretur, a viro suo ut illuc per multum itineris spacium deferretur poposcit. Quo cum pervenisset, sanctorum martyrum basilice famulantium manibus illata pedibus ad diversorium rediit ac sanitate mortuis restituta membris miraculum suum ipsa circumtulit.

(19) Hęc duo tantum miracula passioni sanctorum inserenda credidi. Cęterum satis multa sunt, quę vel in purgatione demonum vel instauratione claudorum aut sanitate febrium ceterisque infirmitatibus cotidie illic per servos suos virtus domini operatur. Quę multa narrarentur, si per singula scriberentur. Tamen fidelium cordibus absque lectione cognita esse noscuntur, quę quanta et qualia miracula illic per sanctos suos ad honorem et gloriam nominis sui dominus operari non desinit. Pro eo ipso die noctuque psalmorum hymnorumque decantatio non desistit, quę iubente sancto et preclaro Christi martyre, Sigismundo rege est instituta et usque hodie deo protegente est conservata. Et propterea illic degentes mente et ore deo debitas incessanter laudes reboant, cui est honor et gloria, imperium et potestas per omnia secula seculorum. Amen.

[Incipit vita sancte Tecle]