(1) Sanctorum passionem martirum, qui Agaunum (-o corr.in -um) glorioso sanguine illustrant, pro honore gestorum stilo explicamus, ea utique fide, qua ad nos martirii ordo pervenit. Nam per succedentium relationem rei geste memoriam nondum intercipit oblivio. Et si pro martiribus singulis loca singula, quae eos possident, verum singule urbes insignes abentur, nec immerito, quia pro deo summo preciosas sancti animas refundunt, quanta excolendus est reverentia sacer ille Agaunensium locus, in quo tot pro Christo martirum milia ferro cesa referuntur! Nunc iam ipsam beatissime passionis (-is corr. pro -es) causam loquamur.

(2) (in marg. Cp.II) Sub Maximiano, qui Romane rei publice cum Diocletiano collega imperium tenuit, per diversas [fere] provincias laniati aut interfecti martirum populi. Idemque [namque] Maximianus, sicut avaritia (-a corr. ex -e) libidine crudelitate ceterisque vitiis obsessus furebat, ita etiam execrandis gentilium ritibus deditus et erga deum celi profanus, impietatem suam ad extinguendum Christianitatis nomen armaverat. Si qui tunc veri dei cultum profiteri audebant, sparsis usquequa^que militum turmis vel ad suplicia vel ad necem rapiebantur, hac velut vacatione (s.lin.corr. c pro g) barbaris gentibus data prorsus in religionem arma commoverat.

(3) (in marg. Kp.III) Erat eo[dem] tempore in exercitu legio militum, qui Tebei appellabantur. Legio autem vocabatur, quae tunc VI milia DCLXVI viros in armis habebat. Hi in auxilium Maximiano ab orientis partibus accincti venerant, viri in rebus bellicis strenui et virtute nobiles, sed nobiliores fide. Erga imperatorem fortitudine, erga Christum devotione certabant. Evvangelici praecepti etiam sub armis non inmemores reddebant que dei erant deo, et que Cesaris Cesari restituebant.

(4) (in marg. IIII) Itaque cum et hi sicut ceteri militum ad pertrahendam multitudinem Christianorum destinarentur, soli crudelitatis ministerium detractare (-ae-m.s.) ausi sunt, atque ^huiusmodi praeceptis se obtemperaturos negant. Maximianus non longe aberat, nam se circa Octodorum (Octu- a.c.) itinere fessus tenebat. Ubi cum ei per nuntios delatum esset legionem hanc adversum mandata regia rebellem in Agaunensibus angustiis substitisse, in furore instinctu indagationis exarsit.

(5) Sed [mihi], priusquam reliqua commemorem, situs loci eius relationi inserendus videtur. Agaunus LX fere milibus a Genavensi urbe abest, XIIII vero milibus ^distat a capite Limani lacus, quo influit Rodanus. Locus ipse iam iⁿter Alpina iuga in valle situs est, ad quam pergentibus difficili^s transitus asperum (-o m.pr.) atque artum iter panditur. Infestus namque Rodanus saxosi montis (corr.ex montes) radicibus vix pervium viantibus (vient- a.c.) aggerem relinquid. Evictis transmissisque angustiarum faucibus subito (-tus m.sec.) nec exiguus inter montium rupes campus (campos m.pr.) aperitur. In hoc legio sancta consederat.

(6) (in marg. Kp.V) Igitur, sicut supra diximus, cognito Maximianus Tebeorum responso praecipiti ira fervidus ob neglecta imperia decimum quemque ex eadem legione gladio feriri (ferire m.pr.) iubet, quo facilius ceteri regis praeceptis territi metu cederent; redintegratisque (redintegrisque m.pr.) mandatis dicitur [ut] reliqui in persecutionem Christianorum cogantur. Ubi vero ad Tebeos denuntiatio iterata pervenit cognitumque ab eis [est] iniungi sibi rursum executiones profanas, vociferatio passim ac tumultus in castris exoritur adfirmantium numquam se [ulli in] ha^ec tam sacrilega ministeria gessuros, idolorum [se] profana semper detestatos, Christianis se inbutos sacris et divine religionis cultu institutos, unum se eternitatis deum colere, extrema experiri satius esse quam adversus Christianam fidem venire.

(7) (in marg. Kp.VI) His deinde compertis Maximianus (-i m.pr.) omni bello cruentior rursus ad ingenii [sui] seviciam redit atque imperat ut iterum decimus eorum morti detur; ceteri nichilominus ad hec [quae spernerent] spernere compellerentur. Quibus iussis denuo in castra perlatis segregatis atque percussus est qui decimus sorte obvenerat; reliqua vero se militum multitudo mutuo sermone instigabant, ut in tam praeclaro opere persisterent.

(8) Incitamentum tamen maximum fidei in illo tempore penes sanctum Mauricium fuit primicerium tunc, sicut traditur, legionis eius, qui cum Exuperio, ut in exercitu (excitu m.s.) appellant, campidoctorem ut Candido senatore militum accendebat exortando [singulos] et monendo, fideliumque commilitonum et iam martirum exempla ingerens pro sacramento Christi, pro divinis legibus, si ita necessitas ferret, omnibus et moriendum (-o a.c.) suadebat, et sequendosque admonebat illos socios et contubernales suos, qui iam in celo praecesserant. Flagrabat enim iam tunc in beatissimis viris martirii gloriosus ardor.

(9) (in marg. Kp. VII) His itaque prioribus suis atque auctoribus animati Maximiano insania adhuc ęstuanti mandata mittunt sicut pia ita et forcia, quę feruntur fuisse in hunc modum: "Milites sumus, imperator, tui, sed tamen servi, quo^d libere confitemur, dei. Tibi militiam debemus, illi innocentiam. A te stipendium (-a m.pr.) laboris accipimus, ab illo vite exordium sumpsimus. Sequi imperatorem in hoc nequaquam possumus, ut auctorem negemus deum, utique auctorem [nostrum, deum auctorem], vellis tuum nolis. Si non in tam funestam compellimur, ut hunc offendamus, [tibi, ut] aficimus actenus, adhuc parebimus; si aliter, illi parebimus pocius quam tibi. Offerimus nostras in quemlibet hostem manus, quas sanguinem innocentium cruentare nefas ducimus. Dextere iste pugnare adversum impios atque inimicos sciunt, laniare pios et cives nesciunt. Meminimus [nos] pro civitatibus potius quam adversus cives arma sumpsisse. Pugnavimus pro iusticia semper, pro pietate, pro innocentia pro salute. Haec fuerunt hactenus nobis pretia periculorum. Pugnavimus pro fide, quamque facto [con]servavimus tibi, [si] hanc deo nostro [non] exibemus? Iuravimus primo in sacramenta divina, iuravimus deinde in sacramenta regia; nichil nobis de secundis credas necesse est, si primum prorumpimus. Christianos ad poenam per nos requiri (require m.pr.) iubes; iam tibi ex hoc alii requirendi non sunt: habes nos hic confitentes deum patrem, auctorem omnium, et filium eius Jesum Christum [et Spiritum Sanctum] deum credimus. [Vidimus] Laborum periculorumque nostrorum [socios, nobis quoque] sanguinem aspersis, trucidari ferro, et tamen sanctissimorum commilitonum mortes et fratrum [funera] non flevimus non doluimus, sed pocius laudavimus et gaudio prosecuti sumus, quia digni habiti essent pati pro domino deo eorum. Et nunc (hunc m.pr.) non nos vel haec ultime vite necessitas in rebellionem coegit, non nos adversus te, imperator, armavit ipsa saltim, quae fortissima est in periculis, desperatio (disp- a.c.). Tenemus [ecce] arma et non resistimus, quia mori quam occidere satis malumus, et innocentes interire quam noxii videre praeoptamus. Si quid in nos ultra statueris, [si quid adhuc iusseris], si quid a[d]moveris, ignes, tormenta, ferrum subire parati sumus. Christianos nos fatemur, persequi Christianos non possumus."

(10) Cum hec talia Maximianus audisset obstinatosque in fide Christi cerneret animos virorum, desperans (disp- m.pr.) gloriosam eorum constantiam posse revocari una sentencia interfici omnes decrevit, et rem conficit circumfusis militum agminibus iubet. Qui cum missi ad beatissimam legionem venissent, stringunt in sanctos impium ferrum, mori non recusantes vite amore. Cedebantur itaque passim gladiis, nec reclamantes saltim aut repugnantes, sed [de]positis armis cervices persecutoribus praebentes et iugulum percussoribus vel intectum corpus offerentes. Non [vel] ipsa(-e a.c.) suorum multitudine, non armorum munitione (mon- m.pr.) elati sunt, ut ferro conarentur adserere iusticię causam, sed hoc solum reminiscentes se illum confiteri, qui nec reclamando ad occisionem ductus est et tamquam agnus non aperuit os suum, ipsi quoque tamquam grex [dominicus] domini est ovium laniari se tamquam ab inruentibus lupis passi sunt.

(11) Aperta est terra illic procumbentibus in morte corporibus piorum, fluxerunt [pretiosi] sanguinis rivi. Quę umquam rabies absque bello tantam humanorum corporum stragem dedit, que feritas ex sententia sua tot simul perire vel reos iussit! Ne iusti punirentur multitudo non obtinuit, cum inultum esse soleat quod multitudo deliquid. Hac igitur crudelitate immanissimi tyranni confectus est ille sanctorum populus, qui contempsit res presentium ob spem futurorum. Sic interfecta est illa plane angelica legio, que ut credimus cum illis angelorum legionibus iam conlaudant semper in celis dominum deum Sabaoth.

(12) Victor autem martir nec legionis eiusdem (eiusde cod.) fuit neque (namque a.c.) miles, sed emerite iam militiae veteranus (-os m.pr.). Hic cum iter agens subito incidisset in hos, qui passim epulabantur leti martirum spoliis, atque ab his ad convescendum invitatus prolatam ab exultantibus per hordinem causam cognovisset, [detestatus convivas] detestatusque convivium refugiebat. Requirentibusque, ne et ipse forsitan Christianus esset, Christianum se et semper futurum esse respondit hac statim ab inruentibus interfectus [est] cęterisque martiribus in eodem loco sicut morte ita etiam honore coniunctus est.

(13) Haec nobis tantum de numero illorum martirum comperta sunt nomina, id est beatissimorum martirum Mauritii, Exuperii et Candidi atque Victoris; cetera vero nobis quidem (quidam a.c.) incognita sed in libro vite scripta (scripti a.c.) sunt.

(14) Ex hac eadem legione fuisse dicuntur etiam illi martires Ursus et Victor, quos ^apud Salodorum vero castrum passos fama confirmat. Salodorum vero castrum est super Arolam flumen neque a Reno longe positum.

(15) Opere pretium est etiam illud indicare, quis deinde (de- eras?) Maximianum trucem tyrannum exitus consecutus sit. Cum dispositi^s insidiis generis sui Constantini (genere suo Constantino m.pr.) tunc regnum (-o m.pr.) tenentis (-ti m.pr.) morte moliretur, deprehenso dolo eius apud Massiliam captus nec multo post strangulatus teterrimoque hoc supplicio affectus impiam vitam digna morte finivit.

(16) At vero beatissimorum Agaunensium martirum corpora post multos passionis annos sancto Theodoro eiusdem vici episcopo revelata traduntur. In quorum honorem cum exstrueretur basilica, que vasta nunc adiu^ncta rupi uno tantum (tanto m.pr.) lateri adclinis iacet, quid miraculi tunc aparuerit nequaquam tacendum putavi.

(17) Accidit [ut] inter reliquos artifices, qui invitati [con]venissent ad illarum opus videbantur, quidam adesset faber, quem adhuc gentilem esse constaret. Hic cum dominico die, quo ceteri ad expectandum diei illius festa discesserant, in fabrica solus substitisset, in illo secreto [se subito] clara luce manifestantur sancti. Hic idem faber rapitur atque ad pęnam vel ad supplicium distenditur, et visibiliter turbas martyrum cernens, verberatus etiam [et] increpatus, et quod vel [die dominico ecclesiae solus deesset, vel] illud fabricę opus sanctum suscipere gentilis auderet. Quod adeo (ideo p.c.) misericorditer a sanctis factum constet, ut faber ille consternatus et territus salutare [s]ibi nomen poposceret statimque Christianus effectus sit.

(18) Neque illud in sanctorum miraculis praetermittam, quod perinde clarum atque omnibus notum est: Materfamilias Quinti, egregii atque onorati viri, cum paralisin fuisset obstricta, ut [ei] etiam usus pedum negaretur, a viro suo ut Agaunum per multum itineris spatium deferretur poposcit. Quod cum pervenisset, sanctorum martyrum basilice famulantium manibus inlata pedibus ad diversorium rediit hac sanitati de praemortuis restituta membris nunc miraculum suum ipsa circumfert.

(19) Hec duo tantum mira passioni sanctorum inserenda credidi. Ceterum [satis] multa [sunt], que vel in purgatione demonum vel in reliquis curationibus cotidie illic per sanctos suos domini virtutes operantur. Amen.

Passio sancti Andochii martiris Sociorumque eius qui passus est Augustuduno civitate sub Aureliano imperatore VIIII Kl. octobris