(1) Temporibus Diocleciani, quondam Romane rei publicę principis, cum ad imperium totius orbis fuisset electus omnesque provincias turbari quorumdam praesumptione perspiceret, ad consortium imperii vel laboris olim sibi commilitonem Herculium Maximianum Cęsarem fecit eumque contra Amandum et Aelianum, qui in Bagaudarum nomen praesumptione servili arma commoverant, ad Galliam destinavit. Cui ad supplementum exercitus legionem Thebeam ex orientalibus militibus ire praedixit. Quae legio sex milia sexcentos LX viros validos animis et instructos armis antiquorum Romanorum habebat exemplo. II Hii igitur milites Christiane religionis ritum orientali traditione susceperant ab Iherosolimitane urbis epo fidem sacramque virtutem armis omnibus praeponebant. Ad urbem quippe Romam itinere attingentes eandem Christianitatis fidem, quam acceperant, apud beatum Marcellinum, praedicte Romane urbis pontificem, confirmantes, ut ante gladio interirent quam sacram fidem Christi, quam acceperant, violarent. Recepti igitur a Diocleciano Cęsare iubentur, ut post Maximianum collegam iter, quod ceperant, Galliis tenderent.

(2) III Maximianus Cęsar, usu quidem milicię [bellis] aptus sed ydolorum specialis cultor, ferus animo, avaricia crudelis, libidini deditus cęterisque viciis obsessus severitatem imperatoriam nimiam crudelitate polluerat. In Galliam properans ad Alpium Appenninarum aditum venit. Transmeantibus iter Alpium post arduam et horridam viam subito ęqualis loci campestris occurrit grata planicies. Quo in loco oppidum factum est, quod Octodorus nomen accepit, circa quod [aut] irrigua fluminibus prata aut agrorum fertilis cultura porrigitur, praecipue deinde Rohdani fluminis validus cursus offertur, [qui mole sua leniter fluens regionis ipsius gratiam propria amoenitate commendat]. IIII Transcensis igitur Alpibus Maximianus Cesar Octodorum venit ibique sacrificaturus ydolis suis convenire exercitum iussit atroci proposita iussione ut per aras demonibus consecratas iurarent ęqualibus sibi animis contra Bagaudarum turbas esse pugnandum, christianos vero velut inimicos diis suis ab omnibus persequendos. Quod ubi primum pervenit ad noticiam Thebeę legionis praeteriens Octodorense oppidum ad locum, cui Agauno nomen est, celeriter properavit, ut oc^to milium spacio ab Octodoro separata necessitatem committendi sacrilegii praeterisset. [Acaunum accolae interpretatione Gallici sermonis saxum dicunt]. Quo in loco ita vastis rupibus Rodani fluminis cursus artatur, ut commeandi facultate subtracta constratis pontibus viam fieri itineris necessitas imperaret. Undique tamen imminentibus saxis parvus quidem sed amenus irriguis fontibus campus includitur, ubi fessi milites legionis Thebeę post laborem tanti itineris residerant. O quanta reverentia excolendus est sacer ille locus, in quo tot pro Christo martyrum milia ferro Cęsaris puniuntur!

(3) V Maximianus Cesar, dum ad sacramenta superius memorata cunctos in exercitu suo cogeret, agnovit praetergressam, ut diximus, legionem. Subito iracundię furore repletus satellites mittit, ut legionem ad sacramentorum suorum sacrilegia revocarent.

Erat in eadem legione primicerius Mauritius et signifer Exsuperius et Candidus senator, qui ita commilitonibus suis praeerant, ut amore potius divinitatis quam terrore militari obedienda praeciperent, viri in rebus bellicis strenui et virtute nobiles, sed fide in deo nobiliores. Erga imperatorem fortitudine, erga Christum devocione certabant. Evangelica praecepta sub armis custodientes reddebant que dei erant deo, et que Cęsaris Cęsari restituebant. VI Requirunt itaque quid Maximianus Cęsar ira dictante mandasset. Dictum ab his est, quod Cęsar iusserat, milites omnes immolasse hostias, libasse sacrificia et sacramenta fanatici ordinis praebuisse, iubere Cęsarem, ut legio festinanter revertens ad commilitonum se prepararet exemplum. Tunc hi qui praeerant legioni miti affatu dederunt responsum, ob hoc transgressos Octodorum, quod iam fama ad eos sacrificiorum ordine pervenisset, fas sibi visum esse, ne demonum aras Christiani contaminare viderentur, [esse sibi in animo] deum vivum colere, traditam orientali more religionem usque ad diem vite perhenniter custodire, ad bellorum usum paratam legionis esse virtutem, ad committenda vero sacrilegia, sicut Cęsar praecepit, Octodorum non redire.

(4) Reversus itaque satelles nuntiat obstinatos esse animos legionis nec velle praeceptis imperatoriis obedire. VII Tunc Maximianus Cęsar iracundię nimietate succensus ad hanc vocem subito furore prosilivit dicens: "Ergo milites mei imperatoria praecepta et sacrorum meorum ordinem spernunt! Sanctiendum erit vindicta publica etiam si tantum maiestatem regiam contemnere voluissent; iungitur dispectui meo celestis iniuria et mecum pariter religio Romana contempnitur. Sentiat contumax miles me non solum mihi sed etiam diis meis dare posse vindictam; iam nunc fidissimorum meorum turba festinet, decimum quemque morti funesta sors praebeat, discant equalem necem quos ordo praemiserit moriendi, qualiter Maximianus vel sibi vel diis suis hac severitate dederit ultionem!"

(5) Post hanc vocem apparitoris iussio infausta (iussioni fausta cod.) porrigitur, ad legionem velociter properatur, crudelia praecepta reserantur. Traduntur neci quos ordo repperit numerandi, leti percussoribus cervices praebent solaque inter eos erat de gloriose mortis acceleratione contentio. VIII Perfecto itaque scelere ut Octodorum legio redeat iubetur. Tunc Mauritius primicerius paululum a satellitibus regiis segregatus convocat legionem et hac oratione sanctiores alloquitur: "Gratulor virtuti vestrę, commilitones obtimi, quod amore religionis nullam vobis Cesaris praeceptum attulit formidinem; gaudentibus quodam modo animis tradi ad necem gloriosam commilitones vestros videtis (vidistis p.c.?), quibus timui ne quisquam, quod armatis facile est specie defensionis, beatissimis funeribus manus obviam afferre temptaret! Iam mihi ad huius rei interdictum Christi nostri parabatur exemplum, qui exemptum vagina apostoli gladium proprie vocis iussione recondit, docens maiorem armis omnibus Christiane confidentię esse virtutem. Hic deus Christus plane mentes vestras manusque prohibuit, ne quisquam divino operi mortalibus dextris obstitisset. Quin immo cepti operis fidem perhenni religione complerent! IX Actenus exempla sacris inserta codicibus legebamus; iam nunc per nosmet ipsos quos sequi deberemus aspeximus. Ecce vallatus sum commilitonum meorum corporibus, quos de latere meo funestus satelles abstraxit, aspersus sum cruore sanctorum et [sacri] sanguinis reliquias vestibus meis porto et dubito eorum sequi necem, quorum gratulans admiror exemplum? Et vacat cogitare quid imperator iubeat, qui sorte [mihi] mortalitatis ęqualis est. Si habere aliquid virium imperatoria praecepta potuissent, circa beatissimorum trium puerorum corpora regis Persarum valuisset incendium ne contempnere ora leonum nec lacu clausus evadere potuisset propheta. Sacramenta olim dedisse nos memini quod contemptu lucis istius et despectione vitę defensare rem publicam deberemus; X iam tunc promisi mei corporis vilitatem et spopondi hanc imperatoribus fidem nec tamen mihi ullus [tunc] regna cęlestia promittebat. Quid Christo spondente faciendum est, si hoc potuimus militie devocione promittere? Quin immo, fortissimi commilitones, olim devotas animas subdamus preciosissime passioni, sit nobis virilis animus, fides inviolata permaneat! Iam cerno ante tribunal Christi stantes eos quos neci paulo ante satelles regius deputavit; illa vera gloria est, que ęternitatem beatam vite huius brevitate mercatur. XI Aequali omnes animo, una voce responsum satelliti demus, id nuntia: "Milites quidem, Cęsar, tui sumus et ad defensionem rei publice Romana arma suscepimus nec umquam aut desertores bellorum aut proditores milicie fuimus aut ignavię seu formidinis meruimus subire flagitium. Tuis etiam obtemperamus praeceptis nisi instituti legibus christianis demonum cultus et aras semper pollutas sanguine vitamus. Comperimus praecepisse te, aut sacrilegiis pollui Christianos aut denis interfectis nos terrere velle. Non inquiras longius latitantes, nos omnes Christianos esse cognosce; habebis potestati tue subdita omnium corpora, auctorem vero suum respicientes Christum animas non tenebis." XII Haec [sicut] vir sanctus dixerat, legionis probatur assensio et Cesari per satellites nuntiatur.

(6) Presenti praecepit iussione, ut iterum decimum renovate crudelitatis ordo consumeret. Post hanc vocem ad legionem velociter properatur, crudelia praecepta peraguntur, reliqui vero ut Octodurum redeant iubetur. Tunc Exuperius, quem ante principem vel campidoctorem superius memoravi, correptis legionis suę signis hac circumstantes oratione alloquitur: "Tenere me, commilitones obtimi, saecularium quidem bellorum signa perspicitis, sed non ad hec arma provocor, non ad hec bella animos vestros virtutemque cohortor; aliud nobis genus eligendum est preliorum, non per hos gladios potestis ad regna cęelestia properare. Robur nobis opus est animorum; invicta defensio [est] fidem, quam deo promisimus, in ultimis custodire. Iam de commilitonum nostrorum gloria eam, quam divino cernebatur obtutu -, superest ut victori deo gratias agamus - tunc gloriosus vir Mauritius est locutus, ego vobis victoriam plenam, si Christo creditis, repromito. Proiciant dextere nostre arma ista cum signis militaribus, praestabit hoc Christus, ut mox in ipso cęlesti, sicut promittitur, regno alia vobis Exuperium vestrum videatis signa monstrare. Vadat quin immo funestus satelles et hec truculento regi nuntiet: "Milites sumus, imperator, tui, sed tamen servitutem liberam confitemur deo. Tibi miliciam debemus, illi innocentiam. A te stipendium laboris accepimus, ab illo vitę eternę exordium sumpsimus. Sequi imperatorem in hoc non possumus, ut actorem nostrum negemus deum, auctorem velis nolis tuum. Non nos adversum te, imperator, armavit ipsa que fortissima est in periculis desperatio. Tenemus arma et non resistimus, quia mori magis quam vivere parati sumus, et innocentes interire quam noxii vivere preoptamus. Si quid in nos ultra statueris, igni tormento ferro subici parati sumus; Christiani sumus, persequi Christianos non possumus. Inexsuperabiles legionis istius animos, [Caesar] agnosce; tela proicimus; exarmatas quidem dexteras satelles tuus, [sed] armatum fide catholicum pectus invenit. Occide, prosterne, secandas gladiis percussoribus cervices prebemus intrepidi; hec nobis iocundiora sunt, dummodo quia te cum sacrilegiis tuis contempnimus, ad regna iam nunc cęlestia properemus." Flagrabat enim iam tunc in beatissimis martyribus gloriosus ardor. Hec mandata legionis remeans ad Maximianum Cesarem satelles nuntiat.

(7) At ille, quasi nichil iterati fuisset sceleris perpetratum, iri propere exercitum iubet et circumfundi imperat legionem nullumque de tanto sanctorum exercitu praecepit relinqui. Ventum itaque est, et circumsistit beatam legionem turba carnificum, omnis etas sine discretione perimitur lanianturque beatorum corpora et devotas deo animas fideli mortis professione commendant. Operta est terra illic procumbentibus in morte corporibus iustorum, fluxeruntque preciosi sanguinis rivi. Quę unquam rabies absque bello tantam humanorum corporum strages dedit, que [feritas ex sententia sua tot simul perire vel reos iussit! Ne iusti punirentur multitudo non obtinuit, cum inultum esse soleat quod multitudo delinquit. Hac igitur crudelitate immanissimi tyranni confectus est ille sanctorum populus, qui] contempsit rem presentium ob spem futurorum. Sic interfecta est illa plane angelorum legio, que ut credimus cum illis angelorum legionibus iam conlaudant deum in celis. Peracta tandem cede inter omnes sanctorum percussores praeda dividitur. Namque Maximianus Cęsar facultatem dederat, ut, si quisque legionis illius militem iugulasset, interemptor illius spoliis uteretur. Divisa igitur omnium preda ad vescendum epulandumque victrix turba consedit.

(8) Post hec quidam Victor senex itineris necessitate ibidem deductus est. Qui dum ad ępulas pro etatis veneratione ab omnibus rogaretur, requirere cepit, quenam esset causa leticię, quod inter tot corpora interemptorum gaudentes exultantesque possent milites ępulari. Dictum a quodam est, quod religione Christiane legis et studio cerimonias Romanas cultumque deorum pariter cum imperatoris iussionibus contempnere voluissent datique neci essent, ut discipline militaris traditus ordo severius tenetur. Tunc Victor alte gemitum [trahens graviterque] suspirans detestatus convivas detestans et convivium exclamat: "Heu me, qui per tot annorum miliciam ad hanc [infelicem aetatem veni et in hac] legionem militare non merui; quam bene inter tales gloriosę mortis honore donatus finem vitę invenire potuissem! Saltem si commiliton indignus eram vel me qualem ante duas horas viandi necessitas detulisset, ut senilis pectoris cruor tantorum virorum victimis misceretur, obtuleram corpus hoc neci, dummodo tante laudis consortio non carerem." Talia dicentem profanorum statim turba vallavit, quę utrum Christianus esset respondere minaciter iubet.

(9) At ille, paululum oculos ad cęlum erigens, talem percunctantibus sermonem respondit: "Longus me vivendi usus ad hanc, quam videtis, perduxit ętatem, quia quecumque in hoc mundo aguntur aut studium repperit aut rerum volubilitas agit aut varius semper casus infestat; quecumque volumus, obtamus, scimus aut cupimus, totus mundus caligine submersus tenebris circumfluentibus latet, nisi nobis aut viam Christus effulserit aut lumen effulserit. Quod ego fideli mente perpendens utinam ultimo contestanter effectu! Quod si me ad tempus paulo [ante] trucidate legionis itineris necessitas detulisset, conviviis vel epulis vestris horum funerum consortium praetulissem. Sed etiam nunc praestabit Christus, ut Christianum me vel post professionem meam transire ulterius per beata funera non sinatis." Hec eo loquente subita percussoris obtruncat insania. Ita vir sanctus celeri confessione et consortium promeruit. Cęteris martyribus in eo loco sicut morte ita honore coniunctus est.

(13) Hec nobis tantum de numero isto multitudinem martyrum conperta sunt nomina, id sunt beatissimorum Mauricii, Exuperii, Candidi, Victoris, Innocentii atque Vitalis; cętera vero nomina nobis quidem incognita, sed in libro vite sunt scripta.

(14) Nam et ex eadem legione fuisse dicuntur etiam Ursus et Victor, quos Solodoro passos fama confirmat. Salodorum vero castrum est super Arola flumine nec longe a Reno posita.

(15) Neque illud silendum est, qualem deinde Maximianus progressus exitum consecutus est. Cum dispositis insidiis genero suo Constantino tunc regnum tenenti mortem moliretur, depressus dolo illius aput Massiliam captus nec multo post strangulatus teterrimoque hoc supplicio affectus impiam vitam digna morte finivit.

(16) At vero beatissimorum martyrum corpora post multos passionis annos sancto Theodoro illius loci epo revelata traduntur. In quorum honore cum extrueretur basilica, quę vastę tunc adiuncta rupi uno tantum latere adclinis iacebat, sed nunc iubente preclaro Ambrosio, loci illius abbate, denuo ędificata declinis esse dinoscitur.

(20) Neque enim hoc obmittendum est, quod per longum temporis tractum beati Innocentii martyris membra Rohdanus revelavit. Iugi enim diluvii vicinum [in] se cespitem vergens religiosa quadam soli pernicię ad sepulturam martyris famulatrix unda pervenit. Prolatus namque reliquias leniter lambens non ideo a se natura protulit, ut in gurgitis sui procella demergeret, sed ob hoc gloriosa devotione intra ambitum basilicę ceterisque martyribus sepultura preceperit sociari. Cuius translationi a sancte recordationis Domiciano Genevense et Grato Augustane urbis vel Prothasio, tunc temporis illius loci epis, cęlebratam recolentur (?) cotidiana devotione et laudibus frequentamus.

Quid miraculi tunc apparuerit nequaquam tacendum putavi:

(17) Accidit ut inter reliquos artifices, qui invitati convenisse ad hoc opus videbantur, quidam esset aurifex, quem adhuc gentilem esse constaret. Hic cum dominico die, quo cęteri ad expectanda die eius festa abscesserant, in eadem domo, in qua artem agebat, solus substitisset, in illo secreto se subito manifestantibus sanctis hic idem aurifex rapitur atque ad penam vel ad supplicia descenditur, et visibiliter turbam martyrum cernens, verberatus etiam increpatur, quod vel die dominico ęcclesie solus deesset, vel illud ornamenti opus sanctum suscipere gentilis auderet. Quod ideo mise[ric]orditer a sanctis factum constitit, ut aurifex ille consternatus et exterritus salutare sibi nomen poposceret statimque Christianus effectus est.

(18) Neque illud in sanctorum miraculis praetermittam, quod per eadem loca omnibus notum est: Materfamilias Quinti, egregii atque honorati viri, cum ita paralysi fuisset obstricta, ut etiam pedum usus negaretur, a viro suo ut illic per multum itineris spacium deferretur poposcit. Quo cum pervenisset, sanctorum martyrum basilicę famulantium manibus inlata pedibus ad diversorium rediit hac sanitate de premortuis restituta membris miraculum suum ipsa circumtulit.

(19) Hec duo tantum miracula de passione sanctorum inserenda credidi. Ceterum satis multa sunt, quę vel im pugnatione demonum vel in restauratione claudorum aut sanitate febrium ceterisque infirmitatibus cotidie illic per servos suos virtus domini operatur. Quę multa narranda sunt, si per singula scribantur. Tamen fidelium cordibus absque lectione cognita esse noscuntur, quę quanta et qualia miracula illic per sanctos suos ad honorem et gloriam nominis sui dominus operare non desinit. Pro eo idipsum die noctuque psalmorum ymni decantacio non desistit; quod iubente domino sancto et preclaro Christi martyre beato Sigismundo rege est institutum, hoc usque hodie deo protegente est conservatum et propterea illic degentes mente et ore deo debitas incessanter laudes rebohant. Propterea illic laudibus dei serenentibus ore persolvunt illi, cui est honor et gloria, imperium et potestas in saecula saeculorum. AMEN.