(1) I Temporibus Dioclitiani, quondam Romanę rei publicę princeps, cum ad imperium totius orbis fuisset electus omnesque provincias turbari quorumdam presumptione respiceret, ad consortium imperii vel laboris olim sibi commilitonem Herculium Maximianum Cesarem fecit eumque contra Amandum et Helianum, qui in Bagaudarum nomen praesumptione servili animam commoverat, ad Galliam destinavit. Cui ad supplementum exercitus legionem Thebeam ex orientalibus ire precepit. Que legio sex milia sexcentos sexaginta sex viros validos animis et instructos [armis] antiquorum Romanorum habebat exempla. II Hi igitur milites Christianę religionis ritum orientali traditione susceperant ab Ierosolimitanę urbis epo fideique sacrę virtutem armis omnibus proponebant. Nam iussum eis fuerat, ut ad urbem Romanam quippe attingentes eandem Christianitatis fidem, quam acceperant, [apud beatum Marcellinum, praedictae Romanae urbis pontificem, confirmaverunt, ut ante gladio interirent quam sacram fidem Christi, quam acceperant] violarent. Recepti igitur a Dioclitiano Cesare iubentur, [ut] post Maximianum collegam itinere, quo ceperant, Gallias tendere.

(2) Maximianus Cęsar, usu quidem militię bellis aptus sed ydolorum specialis cultor, ferus animo, avaritia crudelis, libidini deditus ceterisque vitiis obsessus severitatem imperatoriam nimia crudelitate polluerat. In Galliam properans ad Alpium Appenninarum aditum venit. III Transmeantibus iter Alpium post arduam et horridam viam subita equalis via loci campestri occurrit grata planities. Quo in loco oppidum factum est, quod Octodorus nomen accepit, circa quod [aut] irrigua fluminibus prata aut agrorum fertilis cultura porrigitur, precipue deinde Rodani [fluminis] validi cursus offertur, [qui mole sua leniter fluens regionis ipsius gratiam propria amoenitate commendat]. Transcensis igitur Alpibus Maximianus Cesar Octodorum venit ibique sacrificaturus ydolis suis convenire exercitum iussit atroci proposita iussione ut per aras demonibus consecratas iurarent coęqualibus sibi animis contra Bagaudarum turbas esse pugnandum, christianos vero velut inimicos deorum [suis] ab hominibus persequendos. Quod ubi primum pervenit ad notitiam Thebaide legionis preteriens Octodorensem oppidum ad locum, cui Augauno nomen est, celeriter properavit, ut octo milium spatio ab Octodoro separata necessitatem committendi sacrilegii preterirent. [Acaunum accolae interpretatione Gallici sermonis saxum dicunt]. Quo in loco ita vastis rupibus Rodani fluminis cursus artatur, ut commeandi facultate subtracta constructis pontibus fieret itineris necessitas imperata. IIII Undique tamen inminentibus saxis parvus quidem sed amenus irriguis fontibus campus includitur, ubi fessi milites legionis Thebeę post laborem tanti itineris resederant. O quanta reverentia excolendus est sacer ille locus, in quo tot pro Christo martirum milia ferro Cesaris puniuntur!

(3) Maximianus imperator, dum ad sacrificandum superius memorata cunctis in exercitu suo cogeret, agnovit pretergressam, ut diximus, legionem. [Subito iracundię furore completus satellites mittit, ut legionem] ad sacramentorum suorum sacrilegia revocare. Erat autem in eadem legione primicerius Mauricius et signifer Exuperius et Candidus senator, qui ita commilitones suos preerant, ut amore potius divinitatis quam terrore militari obediendam preciperent, viri in rebus bellicis strenui et virtute nobiles, sed fide in deo nobiliores. Erga imperatorem fortitudine, erga Christum devotione certabant. Evangelici precepti sub armis custodes reddebant quę dei erant deo, et quę Cesaris Cęsari resti[tu]ebant. Requirunt itaque quid Maximianus Cęsar ira dictante mandasset. Dictum est, quod Cęsar iusserat, milites [omnes] immolasse hostias, libasse sacrificia et sacramenta phanatici ordinis prębuisse, iubere itaque Cesarem, ut legio festinanter revertens ad commilitonum se prepararet exemplum. Tunc hi qui preerant legioni miti affatu dederunt responsum, ob hoc transgressi Octodorum, quia iam fama ad eos sacrificiorum ordine pervenisset, fas sibi visum est, ne demonum aris Christiani contaminari viderentur, [esse sibi in animo] deum vivum colere, traditam orientali more legionem usque ad diem vitę perhenniter custodire, ad bellorum usum paratam legionis esse virtutem, ad committenda vero sacrilegia, sicut Cęsar precepit, Octodorum non redire.

(4) V Reversus itaque satelles nuntiat obstinatos esse animos religionis nec velle praeceptis imperatoris obedire. Tunc Maximianus Cęsar iracundie nimietate succensus ad hanc vocem subito furore accensus prosilivit dicens: "Ergo milites mei imperatorum precepta et sacrorum meorum ordinem spernunt! Faciendum erit vindicta publica, etiam si tantum maiestatem regiam contempnere voluissent; iungitur despectui meo cęlestis iniuria et mecum pariter religio Romana conteritur. Sentiat contumax miles me non solum michi sed etiam diis meis donare posse vindictam; iam fidissimorum meorum turba festinet, decimum quemque funesta mortis sors prebeat, discant ęqualem necem quos ordo praemiserit moriendi, qualiter Maximianus vel sibi vel diis suis hanc severitatem dederit ultionis!"

(5) Post hanc vocem apparitoris sui iussio infausta porrigitur, ad legionem velociter properatur, crudelia praecepta reserantur. Traduntur neci quos ordo repperit numerandi, leti percussoribus cervices prebent solaque inter eos erat de gloriosa mortis occupatione contemptio. VI Perfecto itaque scelere ut Octodorum redeat legio iubetur. Tunc Mauricius primicerius paululum a satellibus regis regressus convocat legionem et hac ratione sanctiones alloquitur: "Gratulor virtuti vestrę, commilitones optimi, quod [amore religionis nullam vobis Cęsaris praeceptum attulit formidinem; gaudentibus quodam] modo animis tradi ad necem gloriosam commilitones vestros vidistis, quibus timui ne quisquam, quod armatis facile est, specie devotionis, beatissimis funeribus manus obviam afferre temptaret! Iam michi ad huius regis interdictum Christi nostri parabatur exemplum, qui exemptum vagina apostoli gladium proprie vocis iussione recondit, docens maiorem armis omnibus confidentię Christianę esse virtutem. Hic deus Christus plane mentes vestras manusque prohibuit, ne quisquam divino operi mortalibus dextris obstitisset. Quin immo accepti operis fidem perhenni religione complerent! Actenus exempla sacris inserta codicibus legebamus; iam nunc per nosmet ipsos quos sequi deberemus conspeximus. Ecce vallatus sum commilitonum meorum corpora, quos de latere meo funestus satelles abstraxit, VII aspersus sum cruore sanctorum et [sacri] sanguinis reliquias vestibus meis porto et non dubito eorum sequi necem, quorum gratulans ammiror exemplum. Et vacat cogitare quid imperator iubeat, qui sorti [mihi] mortalitatis equalis est. Si habere aliquid virium imperatoria precepta potuissent, circa beatissimorum trium corpora puerorum regis Persarum valuisset incendium nec contempnere ora leonum clausus lacu evadere potuisset Danihel propheta. Sacramenta olim dedisse nos memini quod contemptu lucis istius et dispensatione vitę defensare rem publicam deberemus; iam tunc promisi mei corporis vilitatem et spopondi hanc imperatoribus fidem nec tamen ullus michi tunc regna celestia promittebat. Quid Christo spondente faciendum est, si hoc potuimus militię devotione promittere? Quin immo, fortissimi commilitones, [olim] devotas animas subdamus pretiosę passioni, sit nobis virilis animus, fides inviolata permaneat! Iam cerno ante tribunal Christi stantes eos quos neci paulo ante satelles regius reputavit; illa vera gloria est, quę ęternitatem beatam vitę huius brevitate mercatur. Equali omnes animo, una voce responsum satell[it]ibus demus, id nuntiemus: VIII "Milites quidem, Cęsar, tui sumus et ad defensionem rei publice Romana arma suscepimus nec umquam aut desertores bellorum aut proditores militię fuimus aut ignavię formidinis meruimus subire flagitium. Tuis etiam obtemperamus preceptis nisi instituti legibus christianis demonum cultus et aras semper pollutas sanguine vitaremus. Comperimus precepisse te, [ut] aut sacrilegiis pollui Christianos aut dedenis interfectis nos vel terrere. Non inquiras longius latitantes, nos omnes Christianos esse cognosce; habe[bi]s potestati tuę subdita omnium corpora, animas vero non tenebis, auctorem suum respiciet Christum." Hęc [sicut] vir sanctus dixerat, legionis probatur assensio et Cesari per satellites nuntiatur.

(6) Presenti cępit iussione, ut iterum decimum renovate crudelitatis ordo consumeret. Post hanc vocem ad legionem velociter properatur, crudelia precepta peraguntur, reliqui vero ut Octodorum redeant iubentur. Tunc Exuperius, quem ante principem vel campidoctorem superius memoravi, correptis legionis suę signis hac circumstantes oratione confirmat: "Tenere me, commilitones optimi, secularium quidem bellorum signa perspicitis, sed non ad hęc verba, non ad hęc arma animas vestras provoco, [non ad hęc bella] virtutemque hortor; aliud nobis genus est eligendum preliorum, non per hos gladios potestis ad regna celestia properare. Robur nobis opus est animorum; invictam deflendo [est] fidem, quam deo promisimus, in ultimis custodire. Iam de commilitonum nostrorum gloria, quid divinum cernebat optutum, gloriosus vir Mauricius est elocutus, ego vobis victoriam plenam, si Christo creditis, repromitto. Proiciant dexterę nostrę arma ista cum signis militaribus, prestabit hoc Christus, ut mox in ipso cęlesti [sicut promittitur] regno alia vobis Exsuperium vestrum videatis signa monstrare. VIIII Vadat quin immo satelles funestus et hęc truculento regi nuntiet: "Milites sumus, imperator, tui, sed tamen servitute liberi, [quod liberi] confiteri deo. Tibi militiam debemus, illi innocentiam. A te stipendium laboris accepimus, ab illo vitę exordium sumpsimus. Sequi imperatorem in hoc nequaquam possumus, ut auctorem nostrum negemus deum, [utique auctorem nostrum dominum], auctor enim velis nolis tuus est. Non nos adversum te, imperator, armavit ipsa, que fortissima [est] in periculis, disperatio. Tenemus arma et non resistimus, quia mori magis quam occidere volumus et innocentes interiri quam noxii vivere optamus. Sed quid nos ultra statueris, igni, tormento, ferro subici parati sumus. Christiani sumus, persequi Christianos non possumus. Inexsuperabilis legionis istius animos [Caesar] agnosce; tela proicimus; exarmatas quidem dexteras satelles tuus, [sed] armatum quidem fide catholica pectus invenit. Occidi, prosterni, secandas gladiis percussoribus cervices prebemus intrepidi; hec nobis iocundiora sunt, dummodo qui te cum sacrilegis tuis contempnimus, ad regna iam nunc cęlestia properamus." X Flagrabat enim tunc iam in beatissimis viris martirii gloriosus ardor. Hęc mandata legionis remeans ad Maximianum Cęsarem satelles nuntiat.

(7) At ille, quasi nichil iteratum fuisset scelus perpetratum, ire propere exercitum iubet et circumfundi exercitu imperat legionem nullumque de tanto sanctorum exercitu precepit relinqui. Ventum itaque est et circumsistit beatam legionem turba carnificum, omnis etas sine discretione perimitur lanianturque beata corpora et devotas deo animas fideli morte et professione commendant. Operta est terra illic procumbentibus in morte corporibus iustorum, fluxeruntque pretiosi sanguinis rivi. Quę umquam rabies absque bello tanta humanorum corporum stragem dedit, [quae feritas ex sententia sua tot simul perire vel reos iussit! Ne iusti punirentur multitudo non obtinuit, cum inultum esse soleat quod multitudo delinquit. Hac igitur crudelitate immanissimi tyranni confectus est ille sanctorum populus, Hęc est vere beata et sancta legio], qui contempsit rem publicam ob spem futurorum. Sic interfecta est illa plane angelica legio, quę ut credimus cum illis angelorum legionibus iam collaudant [semper] deum in cęlis. Peracta tandem cede inter omnes sanctorum percussores preda dividitur. Namque Maximianus facultatem dederat, ut, quisquis legionis illius militem iugulasset, interempti spoliis uteretur. Divisa igitur [omnium] preda ad vescendum epulandumque victrix turba consedit.

(8) XI Interea quidam veteranus iam ultimę etatis senio fatigatus, nomine Victor, ad contaminatum cedibus locum itineris necessitate ductus est. Dum ad epulas pro ętatis veneratione ab omnibus rogaretur, requirere cępit, quęnam causa esset letitię, quod inter tot corpora interemptorum gaudentes exultantesque possent milites epulari. Dictum a quodam est, quod legio Christianę legis studio cerimonias Romanas cultumque deorum, pariter imperatorum iussiones contempnere voluisset; data esset neci, ut disciplinę militaris traditus ordo severius teneretur. Tunc Victor altum gemitum trahens graviterque suspirans detestatus convivas detestatusque convivium exclamavit: "Heu me, qui per tot annorum milia ad hanc [infelicem aetatem veni et in hac] legionem militare non merui; quam bene inter tales gloriosę mortis honore donatus finem vitę invenire potuissem! Saltim si commilito indignus eram vel me ante horam viandi necessitas detulisset, ut senilis pectoris cruor tantorum virorum sanguini misceretur, obtuleram corpus hoc neci, dummodo tante laudis consortio non carerem." Talia dicente prophanorum statim eum turba vallavit, quę utrum Christianus esset respondere minaciter iubet.

(9) At ille, paululum ad cęlum oculos erigens, ita percontantibus sermonem respondit: "Longus me vivendi usus ad hanc, quam videtis, perduxit ętatem. Quecumque in hoc mundo aguntur aut studium repperit aut rerum volubilitas agit aut varius semper casus infestat; quodcumque volumus, op[tamus, scimus aut capimus,] totus mundus caligine submersus tenebris circumfluentibus latet, nisi vobis aut viam Christus ostenderit aut lumen effulserit. Quod ego fideli mente perpendens ultimo utinam contester affectu! Quod si me [ad tempus paulo ante trucidatę legionis itineris necessitas] ita detulisset, conviviis vel ępulis vestris horum funerum consortium protulisset. Sed etiam nunc prestabit Christus, ut Christianum me vel post professionem meam transire ulterius [per] beata funera non sinatis." Haec eo loquente subita percussoris obtruncat insania. XII Ita vir sanctus cęleri confessione et consortium [sanctorum] meruit, cęterisque martyribus in eo loco sicut morte ita est honore coniunctus.

(13) Hęc nobis tantum de [numerosa] ista multitudine martyrum comperta sunt nomina beatissimorum Mauricii, Exuperii, Candidi atque Victoris. Cętera vero nomina nobis quidem incognita, sed in libro vitę sunt scripta.

(14) Nam ex [hac] eadem legione dicuntur etiam [illi] Ursus et Victor, quos Salodoro passos fama confirmat. Salodorum vero castrum est super Arola flumen, non longe a Reno positum.

(15) Neque illud silendum est, quem deinde Maximianus progressus exitum consecutus est. Cum dispositus insidiis genero suo Constantino, tunc regnum tenenti, morte moliretur, deprehensus dolo illius apud Marsiliam captus nec multo post strangulatus a diabolo impiam vitam digna morte finivit.

(16) At vero beatissimorum [martirum] corpora post multos passionis annos sancto Theodoro, illius loci epo, revelata traduntur. In quorum corporum honore [cum] construeretur basilica, quę vaste tunc adiuncta rupi uno tantum latere aclinis iacebat, sed nunc iubente preclaro meritis Ambrosio, loci illius abbate, denuo edificata reclinis esse dinoscitur.

(20) Neque enim pretermittendum est, quod per longum temporis tractum beati Innocentis martiris membra Rodanus revelavit. Iugi enim illuvię vicinum in se cespitem vergens religiosa quadam soli pernicię ad sepulturam martyris famulatrix unda pervenit. Prolatas namque reliquias leniter lambiens non ideo a sinu terrę protulit, ut in gurgitis sui procellam demergeret, sed [ut] ob gloriosam devotionem intra ambitum basilice cęterisque martyribus sepulturam perciperet et sociaret. Cuius translationem a sanctę recordationis Domitiano Genuense et Grato Angustanę urbis vel Protasio, tunc tempore illius loci epis, celebratam recolentes quotidiana devotione et laudibus frequentamus.

(17) Quid miraculis tunc apparuit nequaquam tacendum putavi: Accidit ut inter aliquos artifices, qui invitati erant, et convenisse ad hoc opus videbantur, quidam [esset aurifex, quem adhuc gentilem] esse constaret. Hic die dominico cum ceteris ad expectandum diei eius festa abscesserant, et cum in eadem domo, in qua artem agebat, solus substitisset, in illo secreto subito mane ab assistentibus sanctis hic idem aurifex rapitur atque ad penam vel supplicia distenditur; et visibiliter turbam martyrum cernens verberatus etiam increpatur, quod vel die dominico ecclesię solus deesset vel opus illud sanctum suscipere gentilis audiret. Quod ideo misericorditer a sanctis factum constitit, ut aurifex ille consternatus et territus salutare sibi nomen poposceret; statimque Christianus effectus est.

(18) Neque illud in sanctorum miraculis pretermittam, quod per eadem loca omnibus notum est: Materfamilias Quinti, egregii atque honorati viri, cum ita paralisi fuisset obstricta, ut ętiam pedum usus negaretur, a viro suo, ut illic per multum itineris spatium defereretur, poposcit. Que cum pervenisset sanctorum martyrum basilice famulantium manibus illata pedibus ad diversorium rediit ac sanitati de premortuis restituta membris miraculum suum ipsa circumtulit.

(19) Hęc duo tantum miracula passionis sanctorum inserenda credidi. Ceterum satis mundata sunt, que vel in purgatione demonum vel in restauratione claudorum aut sanitate febrium cęterisque infirmitatibus quotidie illuc per servos suos virtus domini operatur; quę multa narranda sunt, si per singula scribantur. Tamen fidelium cordibus absque lectione cognita esse noscuntur, quę, quanta et qualia miracula illic per servos suos ad honorem et gloriam nominis sui dominus operari non desinit. Pro eo ipso die noctuque psalmorum hymnorumque decatatio [..] non desistit, que iubente sancto et preclaro Christi martyre beato Sigismundo rege est instituta; hic usque hodie deo protegente est conservata. Propterea illic laudes dei servi canentes ore persolvunt illi, cui est honor et gloria et imperium et potestas per omnia saecula saeculorum. Amen.