Quisquis nauta maris sapiens cupit ire per aequor
Ignotae meditans regionis littore fungi,
Hic prius intendit quam pandat vela carinis,
Si mare turbet hiemps tumidis aut saeva procellis
5 Unda neget pelagum; quae sint et tempora lapsis
Sensibus optati sollers determinat anni,
Quisve suis placidas designet flatibus auras.
Christus! advertit fieri si prospera cuncta
Confiditque graves evadere turbinis iras:
10 Dat remis operam solidoque a stipite puppim
Solvit et in medios distendit carbasa fluctus.
Ipse etenim toto desudat in aequore cantans
Caeruleosque sinus dextra laevaque retundit.
Isque adeo vehitur quo tendit cymba volatu:
15 Hic ego desipiens fratrum pietate rogatus
Sanctorum metrico componere famine gesta
Disposui, cum nulla mihi sit copia linguae
Et vix ad primas gradiar scolasticus odas.
Hoc sanctum non arcet opus nisi sermo redundans
20 Ac facundus apex, ne nos per tanta procaces
Indignans mandata putet collectio sancta:
Dicamus quodcumque deus donaverit ipse.
Imperiis cum regna suis Romana teneret
Maximianus atrox ac crudelissimus urbis
25 Ipse Dioclianus erat dominator amoenae,
Multa per obsessos fervere pericula sanctos
Regis ob imperium: quosdam penetrabat acutus
Ensis et horribilis nonnullos lancea fodit,
Carceris ast alii caeco clauduntur in antro.
30 His igitur sacros tortoribus ille tyrannus
Christicolas domini lymphans prosternit ubique,
Ardet et esuriens in sanguine pascier almo
Semper avarus, edax. Legio quo tempore Christum
Excoluit Thebaea deum, virtutis amatrix
35 Mansurae, preciosa fide fortisque sub armis,
Ingenio pollens Martis, quam misit Eous
Clarus in auxilium praefati regis, ut omni
Certaret studio caeli servire Tonanti:
Quid faceret malefida phalanx civile sub actu?
40 Militiam temptare dei vult atque per omnem
Mittere tela gregem suadet baptisma colentem.
Nil consentit eis, sed detestatur iniquum
Consilium, in servos nunquam se praelia mundi
Auctoris sumpsisse dehinc nec sumere firmans.
45 Pertulit haec subito festinus regis ad aures
Nuntius infandas, sanctorum ex agmine gestans
Scandala facta dolis, omnes renuisse ferebat
Thebaeos nutum contraque fuisse rebelles
Caesaris officium. Exarsit velut ignis in ore
50 Lampadis in sanctos sitiens dare funera Caesar,
Haec cum dicta subit. Prius hic quam bella loquamur,
Quis locus ille foret, legio quo sancta manebat,
Inserimus; solvemus item quod postea Christus
Innuerit ductor. Spatiis Agaunus habetur
55 A Genauense locus non grandibus urbe, diei
Unius est itiner, nec distat ab aequore longe
Lemanni fugitiva lacus quem motibus unda
Permiscet Rhodani vivacibus; ac situs ergo
Montanos inter scopulos in valle quieta
60 Angustaque nimis, cunctis gradientibus illuc
Semita difficilis monstratur ab aggere terrae
Exfossae liquido; distenditur inde relictis
Saxorum claustris pulcherrimus ilico campus,
In quo mirificae legionis turba sedebat.
65 Et cognovit adhuc rex Maximianus eosdem
Concordes in laude dei, mox versus in iram
Praecipit, ut leto decimi per castra darentur
Ex illa legione viri, quo vulnere saevo
Terreret reliquos cruciatibus. Haud minus isdem
70 In coeptis mansere suis, rursumque malignus
Exosa feritate tumens iubet ipse secundum
Per sanctos inferre nefas decimumque necari,
Nutibus ut vel sic proni regalibus essent.
Nec potuit mollire pios in caede secunda,
75 Martyrium sed quisque dei poscebat amore.
Agminis huius erat fidei Mauricius auctor
Maximus, hic alios monitis hortatur opimis:
Gaudia iam nostri capiant caelestia fratres,
Nam mercedis, ait, retinent compendia sanctae
80 Namque labore carent fusi pro sorte cruoris,
Quos nec poena potest nec formidabile funus
Ex hoc bellatrix neque tangere victa libido.
O formosa dies, o lux gratissima, quae nos
Reddat ab hac patria, praesens quam mundus honorat,
85 Et societ regno, quo mens bene conscia tendit.
Vivere nos potius seclo sudamus in isto
Quam domini pro lege mori; si corpora truncant,
Non animam iugulare queunt. Sic fatus ad omnes.
Iam coepit flagrare fides concordia parque
90 In legione sacra, spondens sese arserat omnis
Aut tormenta pati vel si contingat in ipsis,
Nomine pro Christi frameae submittere colla.
Haec eadem dixere simul verba ista tyranno
Unanimes mandant: Non nos pugnare fideles
95 Spondemus contra, si vis defendere cives
Gaudemusque, tuos hostes de finibus istis
Pellimus, hos qui nostra volunt subvertere regna.
Militiam tibi reddemus, servire pudici
Debemus Christo, non sanguine quaerere lucrum;
100 Tu fragiles impendis opes pro fine laborum,
Hic vitae tribuit formans exordia cunctis
Militibusque suis in caelis praemia reddet.
Ille hominum clemens sator est auctorque deusque
Noster et ipse tuus, quem nos offendere nunquam
105 Audemus. Quid nostra valent certamina, foedus
Servamus si non quod coniuravimus olli,
Et nos et patriam simul et qui cuncta creavit.
Linquere te potius volumus quam iura negare
Aeterno promissa deo regique perhenni,
110 Decertare magis quam tecum fraude perire.
Compellis nosmet iugulo servire feroci
Flagitioque truci niveam prosternere plebem:
Ante severa lues nostra in cervice iacebit,
Quam Christi athletae nostris moriantur in armis.
115 Nos baptisma Dei zabuli subtraxit ab ore
Eduxitque feri purgans de fauce barathri.
Iccirco mundi rectorem credimus unum;
Ultio nulla quidem poterit secernere nostram
A Christo rectore fidem nullumque periclum
120 Territat; armigeri succincta relinquimus arma,
Ponimus ast clippeos, nec enim protendimus hastam,
Sed caput in laceros artusque extendimus enses.
Maximianus item crudelis belua cumque
Obsequium in domini mentem vidisset apertam
125 Illorum nullisque minis pervincere posse,
Virus alit miserum perverso in pectore frendens,
Anguis ut horrenti calcatus sibilat ore
Effundens rabidis de faucibus atra venena.
Tunc edicta volant, tunc Caesaris ira tetendit
130 Bella per egregios, tunc horrida tela parari
Iussit in insontes, ut nullum demeret ultrix
Ex sanctis feritas, qui non sorberet acerbum
Omnia per gustum gelidae tentoria mortis.
En acies iam dura fluit per corpora sancta,
135 Heu facinus quam triste sacrum latus implicat arvis,
Sanctorum iam iamque furor per membra rotatur!
Nulla repugnanti praestat luctamine tela
Ex tanta legione cohors, fortissima bello,
Sed fusis per rura cruor sine Marte fluebat
140 Summissis subito gladiis cervicibus ultro.
Illius occisi vulnus reminiscitur agni,
Aerias cuius non vox impleverat auras,
Ad mortis cum fertur onus; sic cessit iniquis
Candidus iste lupis agnum confessus herilem
145 Grex ac terribilis intactos reddidit hostes.
Tellus operta iacet nimio pro funere tristis,
Purpureus manans ex quorum rivulus alvo
Exsilit et roseis pallente cadavere guttis
Arva tegit rubeoque rigat cum flumine campum:
150 Ut cum rorifluus caelo dilabitur imber
Dulcibus ac terram madidans obtemperat undis.
Non isti periere rei. Quae tanta tyrannum
Decepit rabies aut quae portenta furoris
Subvertere? Trucem verum constantia plebis
155 Huius in inmensos potuisset sistere vindex.
Maluit ipsa quidem sedes festina polorum
Scandere vel socios in caelum visere raptos.
Victor martyr enim, qui post coniungitur illis,
Non huius legionis erat, veteranus eidem
160 Sed fuit emeritae, properans ad gaudia plebis.
Incidit interea medium delatus in agmen
Gaudentum livore suo spoliisque sacellis,
Gaudentum quorum volitabat ad aethera clamor
Deformisque iocus suspensas polluit auras:
165 Nunc petiere procul venientem ad prandia maestum.
Saucia sanguineis cernenti corpora pratis
Nudatosque solo sine tegmine syrmatis artus
Deflenti stupefactus, ait, convivia vestra
Detestor nec quaero pii des sanguinis offas.
170 Exuviis nomen Christi tu nonne fateris?
Aut veneraris eum legio quem caesa colebat?
Prosapiem narrato tuam sectamque referto.
Hoc mihi nomen, ait, grandis fiducia restat,
Illius auxilium precibus deposco futurum,
175 Exoptans in fronte meas abstergere culpas
Signato calathi pompa regalis adempta.
Dixerat et mox quisque suis accingitur armis,
Scandit equum figitque latus calcaribus acris.
Belligeros ad fana vocat tuba voce sonora,
180 Spicula acuta petunt, in foenore Martis hiantes
Praecipitant in strage senem, sociatur honore
Martyribus, mundi vitam contempsit habere.
Haec tantum numeri traduntur nomina sancti:
Candidus atque Exsuperius, Mauricius ipse,
185 Ultimus est Victor, quem diximus interfectum
Coniunctumque suis per sancta sodalibus arva.
Ex ipsa legione duos fert fama fuisse
Ursum, Victorem; Salodoro ac membra feruntur
Martyrii tinxisse pio veneranda cruore.
190 Arbiter infelix lucem quo perderet istam
Funere ponamus. Cum Constantinus in illis
Rex regnaret agris regnumque teneret, anhelus
Maximianus eum cupiens subvertere regno,
Efferus ad manes digna cum morte cucurrit.
195 Hostibis inprimis captus, post gutture clauso
Evomuit miseros gelido de ventre tepores.
Ecce securis adest radicibus insita siccis,
Ut penitus evellat humo te, Caesar amare.
Optima fert arbor dulci bona poma sapore,
200 At vero indignum mensis fert pessima fructum.
Omnis enim sterilis, quae non est fructifer arbor,
Excidetur et hanc consumens sulphur aduret.
Cur oleaster eras, draco fervide rexque cruente,
Cum possis lucere velut liquor almus olivae?
205 Dic ubi sit feritas atque exsecranda voluptas,
Quo sancti maneant et te quis terminus artet?
Ergo polo sancti, tu in fine teneris Averni.
Post annos igitur multos Theodorus huius
Traditur esse loci praesul, cui corpora dantur
210 Sanctorum patefacta. Quibus cum moenia pulchris
Artifices fecere tholis sublimia docti,
Gentilis quidam studuit diademata quaedam
En, sancto fabricare die versantibus infra
Ecclesiam cunctis: clarum resplenduit agmen
215 In penetrale suo; vi prenditur atque ligatur
Ille misellus homo fulgentibus undique sanctis.
Haud secus extensis in toto corpore nervis
Tunditur, ut propriis desperet vivere membris.
Increpitus, cur vellet opus molirier ullum,
220 Tangere quin sanctum quod praesumpsisset oberrans
Solus ab ecclesiae cultu. Tum pronus ad imos
Implorando pedes cecidit stimulatus amore
Perpetuo donare rogans, quod nescius error
Fecerat; ac statim fruitur baptismate lotus.
225 Auribus est aliud nostris mirabile signum
Illatum. Quaedam mulier languore tumebat
Vix vivens afflicta pedum, paralitica tandem
Spe fungens nulla, sanie putrescere plantas
Sperabat. Compicta dei speramine credo
230 Postulat, ut propere sanctam ferretur ad aedem.
Haud pedibus potuit, gerulo sed vecta grabatto
Intrat in ecclesiam et manibus portata viritim,
Sana, suis pedibus vacuo vectore revisit
Hospitium laudans dominum, qui munera praestat
235 Talia martyribus. Sunt haec miracula bina,
Sunt et plura aliis languoribus addita signa:
Daemone depulso multos reliquisque medelis
Pro famulis mundat domini sanctissima virtus.
Tertia restat adhuc res formosissima nostris,
240 Eloquiis servata diu, quam rite canemus,
Si deus annuerit. Cuiusdam martyris ossa
Panduntur proprii nuper sub littoris alvo,
Quae Rhodanus spumans ostenderat esse sepulta.
Illuc cum laceris venisset fluctibus unda
245 Ausa nihil solitos supra diffundere cursus
In se membra trahens, summo sed servat honore,
Donec magnisona psallentum voce leventur.
Exhinc ad templum cineres vexere beatum
Domitianus ovans Gratus; Protasius atque,
250 Cuius nos hodie sollemnia sacra colentes
Laudibus excubias nostris perpendimus illas.
Sidus et arva regit pariter pontumque gubernat.
